Дагъистан

Россиялъул Федерациялъул субъект
Дагъистан падар. Дағыстан Республикасы дарг. Дагъистала Республика лъар. Дагъыстан Джумгьурият лезг. Республика Дагъустан лак. Дагъусттаннал Республика таб. Дагъустандин Республика чач. ДегIeстан Республика
Байрахъ
Тахшагьар	МахIачхъала
Ракь	52-билеб
- Кинниги - % лъим	50270 км² 0,4
Халкъалъул къадар	13-билеб
- Кинниги - Гъунки	↗ 2 946 303 (2013) 58.61 чи/км²
ГІИП	35-билеб
- Кинниги, ругел багьаяздалъун - Халкъалъул цо чиясе	623,4 млрд. гъур. (2017) перенаправление Шаблон:Россиялъул икълималъул халкъалъул цо чиясе ГІИПазар. гъур.
Федералияб округ	Шималияб-Кавказалъул
Экономикияб мухъ	Шималияб-Кавказалъул
Пачалихъияб мацІ	гІурус, агъул, даргин, лъараг1, лак, лезги, магIарул, нугъай, падар, рутул, табасаран, тат, цахур, Чачан
БетІер	Владимир Васильев
ХІукуматалъул Вакил	Мухтар Межидов
Халкъияб Собраниялъул Председатель	ШихсагІидов, Хизри ГІисаевич
Гимн	Дагъистаналъул гимн
РФ субъекталъул код	05
Код ISO 3166-2	RU-DA
Код ОКАТО	82
СагІтил рачел	MSK (UTC+4)
Шапакъатал:
Официалияб сайт:	government-rd.ru

Дагъистан республика (Дагъистан) (гІур. Республика Дагестан) — Россиялъул Федерациялда гъорлъ унеб пачалихъ.

Тахшагьар — МахIачхъала.

ХIукуматлъун рикIкIана 1921 соналъул 20 январалъ.

Дагъистаналъул гIорхъабазда руго: Азербайджан — бакъдасеб рахъалда, Грузия — къиблаялъулгун бакътІерхьул рахъалда, Чачан республика — бакътІерхьул рахъалда, гьединго Ставропол улка — хьундасебгун бакътІерхьул рахъалда ва Калмыкия — хьундасеб рахъалда.

Этимология

Жакъасеб Дагъистаналъул ракь, ва цІикІкІунисеб бутIаялда мугIрузул Дагъистан, тарихалъулаб адабияталда жаниб батIи-батIияб цIаралдалъун рехсон буго. Гьеб гьедин рехсеялъе сабаблъун ккола, рагъун тIаде кIанцIарал ва гIагардухъа ругел халкъазда хурхараб, гьез жодорго мацIалдалъун кьун букIана гьелъие цIарал.

Цо-цо тарихчагIаз, Бакъдасеб Дагъистаналде цебе букIараб цIар «Албания» хIалтIизабула. ГIарабазул тарихчи Ал-Купица, X гІасруялъ Дагъистан рехсон буго «Ард ас-Сарир» абун, нилъер мацIалда «Тах-бакIалъул Ракь» абураб магIнаялда бугеб. Гуржияца Дагъистаналда цIар «Лекетия» абун хIалтIизабула.

«Дагъистан» абун цIар машгьурлъана XVII гIасруялдаса байбихьун ва гьелъул магIна ккола «мугIрузул улка» абураб (турк мацIалдаса дагъ — мегIер, парс мацIалдаса стан — улка, ракь). Василий Бартолдил рагIабазда рекъон, «Дагъистан» абураб цIар баккана гIицIго X/XVI гIгI..

Дагъистаналъул тIабигIаталъулаб карта

Марка «50 сон Дагъистаналъул АССРалъе». СССРалъул почта 1971 с.

«Дагъистан Жумгьурият». Россиялъул банкалъул ракІалдещвеялъул монетаялъул нахъисеб рахъ

Нарин-хъала кІалгІа. ш. Чор

Армяназул килиса. ш. Чор

«Дагъистан» абураб цIар хIалтIизаби битIараб буго гIицIго тарихияб къагIидаялдалъун, щайгурони Дагъистаналъул АССРалда (гьанже Жумгьурият Дагъистан) гъорлъе Гъизларалъул лъарагIлъи ва нугъаязул авлахъги бачиндал, мугIрузул бутIа гIицIго 56 % кколеб буго кинабниги гьелъул ракьалдаса.

Тарихияб Дагъистаналъул ракь букIана апшерон бащадаб чІинкІиллъиялде щвезегIан (гьанже Азарбижаналъухъ бугеб ракь).

География

Дагъистан буго Кавказалъул хьундасебгун бакъбаккул рахъалда, Каспий ралъдал рагIал ккун эхедехун. Жумгьурияталъул хьундасеб рахъалда буго — гIодоблъи, бакъдасеб рахъалда — мугIрузул ракьанлъаби ва КIудияб Кавказалъул мугIрул. Хьундасеб рахъалдаса бакъдасеб рахъалде щвезегIан ракьалъул халалъи бахуна гIага-шагарго 400 км, бакъбаккул рахъалдаса бакътIерхьул рахъалдехун — гIага-шагарго 200 км. Дагъистаналъ хьундасеб рахъалдасан гIурхъи гIахьал гьабула Иставрапал вилаяталъулгун ва Гъалмухъалъулгун, бакътIерхьул рахъалда Буртиялъулгун ва Гуржиялъулгун, бакъдасеб рахъалда Азарбижаналъулгун. Ракьдадасан ва ралъдадасан Дагъистаналъул гIорхъода буго щуго пачалихъ — Азарбижан, Гуржи, Хъазахъистан, Туркменистан ва Иран. Азарбижаналъулгун гIорхъода буго — Россиялъул бищун ахирисеб тIанкI (41°10' с. ш.).

Гидрография

Дагъистаналъул бакъбаккул рахъалда буго Каспий ралъад. Бакъдасеб ва гьоркьохъеб рахъалда руго КIудияб Кавказалъул мугIрул, хьундасеб рахъалдасан бабихьула Каспиялъул гІодоблъи.

ГIорал

Рихьуни хIор

Жумгьурияталъул гьоркьохъеб бутIаялдасан чвахула Терек ва Сулахъ гIорал. ГIаммаб куцалда Дагъистаналдалъул ракьалда руго 6255 гIор (гьелдаса 100 кIвар бугел, 25 км цIикIкIун халалъи бугел ва 100 км цIикIкӏун лъим бакIарулеб бакӏ бугел, 185 гIиссинал ва 5900 цIикIкIун цIакъго гIиссинал), гьездаса бищун чIахIияллъун ккола Терек, Сулахъ, Самур ва Рубас гIорал. Киналго гIорал Каспий ралъдал хурхараллъун рикIкIуна, кинго гьенире чвахулел 20 гIор гурони гьечIо.

Бакъвараб гьаваялда бан, Дагъистаналъул хьундасеб рахъ мискинаб буго гIоразул рахъалъан. Ругел гIоралги риидал хур-ахал лъалъазе хIалтIизарун, ралъдалъе раккуларо..

Бищунго лъим цIикIкIараллъун ккола мугIрузул гIорал, хехаб чвахи сабаблъун хасалоцин жал цIороларел..

Самур ккола Дагъистаналъул кIиабилеб кIудияб гIорлъун. Гьелъул кинабго жаниблъиялъул къадар ккола 7,3 азарго км². Баккулеб бакI буго Газал мухъалда. Самур гIорул лъималъул цIикIкIунисеб бутIа хIалтIизабула мадугьалихъ бугеб Азарбижан Жумгьурияталъ.

Сулахъ гIор лъугьуна, АваргІор, ГIандигIор ва Гъази-Гъумухъ гӏор жубаялдалъун. Гьелъул жаниблъиялъул къадар буго 15,2 азарго км².

ХIорал

• ХІор ГІанди хІор — Болъихъ мухъ — Кавказалда бищун кІудияб ва гъваридаб мугІрузул хІор
• ХІор ХъахІаб-хІор — МахІачхъала

Ракьул тІалъиялъул гІуцІи

• 

  Сулахъ каньон

• 

  Гъоркь Гьарадирихъ

• 

  ЧІикІаб хІор

• 

  Карадахская теснина

Сари-кум салул гохІал

Миллатал

Файл:ЦІумада мухъалъул росу.jpg

ЦӀумада мухъалъул росу

	1926	1939	1959	1970	1979	1989	2002
МагIарулал	177,189 (22.5 %)	230,488 (24.8 %)	239,373 (22.5 %)	349,304 (24.5 %)	418,634 (25.7 %)	496,077 (27.5 %)	758,438 (29.4 %)
Даргиял	125,707 (16.0 %)	150,421 (16.2 %)	148,194 (13.9 %)	207,776 (14.5 %)	246,854 (15.2 %)	280,431 (15.6 %)	425,526 (16.5 %)
ЛъарагIал	87,960 (11.2 %)	100,053 (10.8 %)	120,859 (11.4 %)	169,019 (11.8 %)	202,297 (12.4 %)	231,805 (12.9 %)	365,804 (14.2 %)
Куралал	108,509 (18.5 %)	126,723 (16.4 %)	158,615 (16.2 %)	222,721 (17.4 %)	288,804 (14.6 %)	394,370 (16.3 %)	536,698 (17.9 %)
Тумал	39,878 (5.1 %)	51,671 (5.6 %)	53,451 (5.0 %)	72,240 (5.1 %)	83,457 (5.1 %)	91,682 (5.1 %)	139,732 (5.4 %)
ГIурусал	98,197 (12.5 %)	132,952 (14.3 %)	213,754 (20.1 %)	209,570 (14.7 %)	189,474 (11.6 %)	165,940 (9.2 %)	120,875 (4.7 %)
Падарал	23,428 (3.0 %)	31,141 (3.3 %)	38,224 (3.6 %)	54,403 (3.8 %)	64,514 (4.0 %)	75,463 (4.2 %)	111,656 (4.3 %)
Табасаранал	31,915 (4.0 %)	33,432 (3.6 %)	33,548 (3.2 %)	53,253 (3.7 %)	71,722 (4.4 %)	78,196 (4.3 %)	111,152 (4.3 %)
Буртиял	21,851 (2.8 %)	26,419 (2.8 %)	12,798 (1.2 %)	39,965 (2.8 %)	49,227 (3.0 %)	57,877 (3.2 %)	87,867 (3.4 %)
Газалал	10,333 (1.3 %)	20,408 (2.2 %)	6,566 (0.6 %)	11,799 (0.8 %)	14,288 (0.9 %)	14,955 (0.8 %)	24,298 (0.9 %)
Агъулал	7,653 (1.0 %)		6,378 (0.6 %)	8,644 (0.6 %)	11,459 (0.7 %)	13,791 (0.8 %)	23,314 (0.9 %)
Хъалтагъал	3,531 (0.4 %)		4,278 (0.4 %)	4,309 (0.3 %)	4,560 (0.3 %)	5,194 (0.3 %)	8,168 (0.3 %)
Нугъаял	26,086 (3.3 %)	4,677 (0.5 %)	14,939 (1.4 %)	21,750 (1.5 %)	24,977 (1.5 %)	28,294 (1.6 %)	38,168 (1.5 %)
Цогидал	43,861 (5.6 %)	52,031 (5.6 %)	61,495 (5.8 %)	63,787 (4.5 %)	57,892 (3.6 %)	58,113 (3.2 %)	25,835 (1.0 %	-

Мухъазда ва шагьаразда милияб рикьи

Дагъистаналъул административиял цолъабазул (мухъазул ва шагьаразул) гIадамазул къадар тIолго

#	Мухъ, шагьар	гIадамазул къадар 2010 с.	Гьезда гьоркьосан магIарулал	%	марказ	шагьаралъул чIарабакIал
1	Агъул мухъ	9154	0	0,0 %	р. Тпиг
2	ГIахъуша мухъ	42821	15	0,0 %	р. ГIахъуша
3	ГІахьвахъ мухъ	13517	13510	99,5 %	р. КIкIаратIа
4	Ахтиб мухъ	26710	0	0,0 %	р. Ахтиб
5	Дибиросул мухъ	41745	9601	20,25 %	р. Бабаюрт
6	БежтІа мухъ	7500	7490	99,8 %	р. БежтІа
7	Болъихъ мухъ	39745	39710	99,8 %	р. Болъихъ
8	Шурагьиб мухъ	67142	18128	23,51 %	ш. Шурагьиб
9	Хьаргаби мухъ	18572	18560	99,9 %	р. Хьаргаби
10	Бакълъул мухъ	13035	13030	99,9 %	р. МелъелтІа
11	Гъуниб мухъ	20407	20380	99,8 %	р. Гъуниб
12	ДахІададал мухъ	36571	10	0,0 %	р. Уркарахъ
13	Дербенд мухъ	99653	150	0,1 %	ш. Дербенд
14	Дохъузпара мухъ	15569	5	0,0 %	р. Ушугъ
15	Казбек мухъ	38498	33878	88,1 %	р. Дилим
16	Хайдакъ мухъ	33000	20	0,0 %	р. Мажалис
17	Гъарабудагъкент мухъ	79213	710	0,65 %	р. Гъарабудагъкент
18	Гъаякент мухъ	51962	30	0,1 %	р. ЦIияб Гъаякент
19	Гъизилюрт мухъ	64535	55560	83,39 %	ш. Гъизилюрт
20	Гъизляр мухъ	63228	34775	46,62 %	ш. Гъизляр
21	Кули мухъ	9042	25	0,3 %	р. Вачи
22	Хъумторхъала мухъ	21938	7020	18,69 %	р. Къоркъмазхъала
23	КъурахІ мухъ	14507	0	0,0 %	р. КъурахІ
24	Лак мухъ	8072	130	1,6 %	р. Гъумекиб
25	Лаваша мухъ	63994	15998	25,0 %	р. Лаваша
26	МухІарамхур мухъ	57334	20	0,0 %	р. МухIарамхур
27	ЦІияблак мухъ	29073	6687	23,1 %	р. ЦIияблак
28	Нугъай мухъ	19543	390	0,21 %	р. Терекли-Мактаб
29	Рутул мухъ	18394	625	3,5 %	р. Рутул
30	Сергъохъала мухъ	25714	20	0,1 %	р. Сергъохъала
31	СтІал-Сулайманил мухъ	51652	10	0,0 %	р. Къасумкент
32	Табасаран мухъ	63782	5	0,0 %	р. Хучни
33	Тарумасул мухъ	31192	13412	35,76 %	р. Тарумовка
34	ЛъаратІа мухъ	15589	15585	99,9 %	р. ЛъаратІа
35	Унсоколо мухъ	28241	28120	99,5 %	р. Унсоколо
36	Хасавюрт мухъ	157687	56767	31,41 %	ш. Хасавюрт
37	Хив мухъ	21833	2	0,0 %	р. Хив
38	Хунзахъ мухъ	24044	24005	99,8 %	с. Хунзахъ
39	ЦІумада мухъ	17714	17705	99,9 %	с. Агъвали
40	ЦІунтІа мухъ	12524	12515	99,9 %	с. Кидеро
41	ЧІарада мухъ	10111	10010	99,0 %	с. ЦIуриб
42	Шамилил мухъ	24090	24085	99,9 %	с. ХIебда
1	шагьаралъул округ МахIачхъала	712171	151936	26,0 %	ш. МахIачхъала
2	шагьаралъул округ Темир-хан Шура	47738	24346	45,79 %	ш. Шурагьиб
3	шагьаралъул округ Дагъистаналъул цIаял	32168	60	0,0 %	ш. Дагъистаналъул цIаял
4	шагьаралъул округ Дарбанд	103198	710	0,5 %	ш. Дербент
5	шагьаралъул округ Избербаш	43870	1316	3,47 %	ш. Избербаш
6	шагьаралъул округ Каспийск	74204	11873	14,63 %	ш. Каспийск
7	шагьаралъул округ Гъизилюрт	41012	30759	70,88 %	ш. Гъизилюрт
8	шагьаралъул округ Гъизляр	47018	15986	21,94 %	ш. Гъизляр
9	шагьаралъул округ Хасавюрт	111223	38928	30,66 %	ш. Хасавюрт
10	шагьаралъул округ Салануб	10045	5224	46,13 %	ш. Салануб
	тIолго Дагъистан	2506885	839901	26,1 %	ш. МахIачхъала

Мухъал

Кавказалъул карта

• Агъул мухъ (Агульский район)
• Ахтиб мухъ (Ахтынский район)
• Бакълъул мухъ (Гумбетовский район)
• Болъихъ мухъ (Ботлихский район)
• Гъарабудагъкент мухъ (Карабудахкентский район)
• Гъаякент мухъ (Каякентский район)
• Гъизилюрт мухъ (Кизилюртовский район)
• Гъизляр мухъ (Кизлярский район)
• Гъуниб мухъ (Гунибский район)
• ГIахъуша мухъ (Акушинский район)
• ГІахьвахъ мухъ (Ахвахский район)
• ДахІадаясул мухъ (Дахадаевский район)
• Дибиросул мухъ (Бабаюртовский район)
• Дербенд мухъ (Дербентский район)
• Дохъузпара мухъ (Докузпаринский район)
• Кули мухъ (Кулинский район)
• Казбек мухъ (Казбековский район)
• КъурахІ мухъ (Курахский район)
• Лаваша мухъ (Левашинский район)
• Лак мухъ (Лакский район)
• МухІарамхур мухъ (Магарамкентский район)
• ЦІияблак мухъ (Новолакский район)
• Нугъай мухъ (Ногайский район)
• Рутул мухъ (Рутульский район)
• Сергъохъала мухъ (Сергокалинский район)
• СтІал-Сулайманил мухъ (Сулейман-Стальский район)
• Табасаран мухъ (Табасаранский район)
• Тарумасул мухъ (Тарумовский район)
• ЛъаратІа мухъ (Тляратинский район)
• Унсоколо мухъ (Унцукульский район)
• Хайдакъ мухъ (Кайтагский район)
• Хасавюрт мухъ (Хасавюртовский район)
• Хив мухъ (Хивский район)
• Хъумторхъала мухъ (Кумторкалинский район)
• Хунзахъ мухъ (Хунзахский район)
• Хьаргаби мухъ (Гергебильский район)
• ЦІумада мухъ (Цумадинский район )
• ЦІунтІа мухъ (Цунтинский район)
• ЧIарада мухъ (Чародинский район)
• Шамилил мухъ (Шамильский район)
• Шураб мухъ (Буйнакский район)

Хасавюрт

Агъвали

Бабаюрт

Гъизляр

Гъизилюрт

Южно-Сухокумск

Шурагьиб

МахIачхъала

Избербаш

Каспиялъухъ

Дагъистаналъул цIаял

Дербенд

Генуб

Кутиша

Лъаратlа

Дагъистаналъул цо-цо шагьарал ва росаби

МагIарулазул (аваразул) росаби

• Ахакь * Бакълъухъ * БакьагьичIи * Балахьуни * Буртунай * Бухти * Генуб * ГІаймаки * ГIасаб * ГІашилтІа * ГІобода * ГІорутІа * ГІуриб * Гелбахъ * Гертма * Гуни * Гъогъоль * Гъуниб * Гьамущи * Гьандихъ * ГьаракІуни * ГьаркІасуни * ГьентІа * Гьолокь * Гьонода * Гьоор * ГьоцІалъ * Дагъбаш * Дарада * Дилим * ЗанатІа * Зирани * Зиуриб * ИчичІали * Кутиша * Къеди * КІикІуни * КІуяда * КъахІиб * Къваниб * Къелеб * Къорода * Къудукь * Кьохъ * Лъахъ * ЛъагІилухъ * Лъануб * МачІада * МестІерухъ * Микьигьуриб * Миякьуб * Могьохъ * Могьохъ (Хьаргаби) * МохІоб * МочІохъ * Мурада * Мушули * НитІаб * Ракьуб* РахатІа * Рихьуни * Ругъжаб * Сивухъ * Сугралъ * ТIануси * ТIасажунгут * ТIелекь * ТIидиб * ТIогьохъ * Лъондода * Уздал росу * Урада * Урма * УхIли * ХIебда * ХIорода * ХІотода * ХІоццоб * Харахьиб * ХахатІа * Хунзахъ * Хучада * Хъарани * ХъахІабросо * Хьаргаби * Хьиндахъ * ЦІада * ЦІегуб * ЦІобокь * ЧІикІаб * ЧІиркъатІа * ЧІохъ * ЧІугІли * Читлиб * Шотода

Тарих

Дагъистаналъул тарих Дагъистан къотІелалдаса макъала Символика Герб • Байрахъ Гимн Пачалихъияб гІуцІи Конституция • Парламент Административияб рикьи Дагъистан цебесеб заманаялъ Кавказалъул албанал Кавказалъул Албания Дагъистан гьоркьохъел гІасрабазда Цахуразул ханлъи · Рутулазул беглъи · Лакз · Хазаразул каганат Дербенталъул имарат · Сарир · Зирихгеран Гъазикумукъ шамхаллъи · Кайтагъазул уцмийлъи · Табасараназул майсумал · Илчи-АхІмадил амирлъи Дагъистан цІияб заманаялда Аваразул ханлъи Илисуялъул султІанат · Мехтулиялъул ханлъи · Таргъоялъул шамхаллъи · Гъазигъумукъ ханлъи · Кавказалъул рагъ · Шималияб Кавказалъул имамат Дагъистаналъул область · МугІрузул республика · Шималияб Кавказалъул имарат СССРалда жаниб ДАССР Шималияб Кавказалъул улка · Россиялда гъоркь Дагъистан жумгьурият · 1999 соналъул лъугьа-бахъинал Исламалъул ракь География Тахшагьар МугIрул · ГІорал · ХІорал Темаялда хурхарал макъалаби Дагъистаниял · Маданият · МацIал · Диаспора Дагъистаналъул Портал

Имам Шамил

Файл:Аваркилас.jpg

Аваразул байрахъ (Вахушти БагъратIиони. Хъизихъалъул атIлас (XVIII гIасру). Туплис, 1997 с.)

Дагъистаналъул гӀелмияб централъул хӀалтӀухъабаз щибаб соналъ тӀоритӀула батӀи-батӀиял мугӀрузулги, гӀатӀидракьалъулги районазде археографиялъул экспедицияби. Нилъер магӀарул росабалъ щибаб соналъ аниги тӀадеялдаса тӀаде цӀикӀкӀун гурого дагьлъулел гьечӀо нилъер рухӀияб бечелъи. Нижеца цӀех-рех гьабулел жалги руго гӀараб хӀарпаз хъвараб щиб букӀаниги. БукӀа гьеб гӀажамалъ хъвараб ялъуни гӀараб мацӀалъ хъварабниги. Щай гьедин цӀикӀкӀунеб абун суал баккизеги бегьула бокьарав чиясул? Щай абуни цебе коммунмистазул заманаялда гӀадин нижеца щибго жо нахъе босуларо кьеянги гьаруларо. Нилъер гӀадамал ругьунлъун руго рачӀарал чагӀаз кинабго жо нахъе босиялда. Амма нижеца жакъа къоялде щвезегӀан абизе кӀола цониги тӀамач нахъе босичӀин изну гьечӀого абун. Нагагьлъун цощинабго тарихалда хурхараб букӀа ялъуни мацӀалда, гӀадатазда хурхараб жо батани нижеца копия гьабула гьев бетӀергьанчиясул изнуялдалъун гӀицӀго. Гьесие бокьичӀони гьабичӀогоги тола. Дир гӀакълуялда рекъон дида кола гьедин батилин щибаб соналдаса соналде жалго гӀадамал рачӀуна жудорго бечелъиялъухъ балагьизе рачӀаян гьаризе. Щайгурелъул киназдаго лъалеб гьечӀо гӀараб алфавиталъ хъвараб жо цӀализе. Гьединлъидал тӀахьазул бетӀергьабазе жодоего буго кӀудияб интерес щибдай элда хъван бугоян балагьизе. Араб 2008 абилеб соналъул июль моцӀалда ниж щвана Хунзахъ районалде. Гьава-бакъги рекъон ккечӀого, рикӀкӀад ругел росабалъеги ине санагӀат рекъечӀого нижеца хӀукму гьабуна цониги цӀияб библиотека батилародаян аскӀоб бугеб ТӀанусире рахине. Росулъе рачӀунаго тӀоцеве данде карав чиясда цӀехана росдал дибир. Гьес ниж дибирасухъеги рачана. Ниже къваригӀараб жо лъайдал, гьевго чияс ниж рачана жиндирго рокъоре. ЦӀарги гьесда букӀана Дибиров МӀухӀамад. Гьес нижеда бицана гьел тӀахьазул хӀакъалъулъ дагьа-макъабго тарихги. ТӀахьазул бетӀергьанчи вукӀун вуго гьесулго эмен Дибирасул вас Насрудин (1910 — 1997гг), жиндир мунагьал чураяв. Жиндирго заманалъ гьев Насрудин вукӀун вуго цӀаларав чи. ТӀоцеве гьев цӀалун вуго гӀараб гӀелмуялъе жиндирго росулъ ТӀанусив. Хадуб Хунзахъги цӀалун вуго, гьенисан ун цӀалун вуго Унсоколо районалъул ХъахӀабросулъги. Гьенисан вусун хадув хӀалтӀун вуго ТӀанусиб росдал имамлъунги. Лъида цеве эмен цӀалулев вукӀаравали гьай-гьай васасда лъалеб гьечӀо. МухӀамадица бицанихъе Насрудинил букӀун буго лъикӀаланго кӀудияб библиотека. Эмен хун хадуб, гьел тӀахьал цереса цере ун, цӀакъ къанагӀатал жал гурони хутӀунги гьечӀо. Гьезда гьоркьоб, бер речӀарабго дида бихьана цо квералъ хъвараб даптар. Гьеб бугоан гӀажамалъ хъвараб. Гьелда жанир ругоан гӀемер батӀи-батӀиял вагӀзаби, туркаби, мавлидал. Гьездаго гьоркьоса бищунго кӀудияб асар дие кьуна тарихияб хъвай-хъвагӀаялъ. Гьеб бугоан гӀарабал Дагъистаналдеги рачӀун, гьенисан ТӀанусире рачӀиналъул хӀакъалъулъ хъвараб тарих. Гьеб гӀемер кӀудияб макъалаги гьечӀоан 15 тӀамач гурони. Дибиров Насрудиницаги гьеб хъван бугоан ТӀанусиса Къебедасул МухӀамад абулев чиясул тӀехьалдасан. «Гьабги хъвана ТӀанусиса Дибирасул вас Насрудиница 1988 соналъул 5 февралалъ», абун хъванги буго гьелъул ахиралда.

Къебедасул МухӀамадил гӀагарлъи цӀехедал нижеда гьезул чиги ватичӀо. Дица МухӀамадидаса изнуги босун гьелъул диего копияги гьабуна, бусинабуна магӀарул мацӀалде цониги хӀарп хисизеги гьабичӀого, бугеб къагӀидаялъ. Гьенир руго ва жеги ратизеги рес буго гъалатӀалги. Дица ургъун бахъараб жо гурелъул, бокьилаан, рес бугебгӀан мехалъ, бугеб къагӀидаялъ цӀалдолезухъе щвезеги.

ЦӀарги гьелда буго: ГӀинтӀаме вацал гьанже Cуракъатил зулму баян гьабизин.

Дагъистан букӀана цӀакъ берцинаб, гӀатӀидаб, боцӀуда баракат бугеб бакӀ. Жудор гӀадлу сабаблъиялдалъун Суракъатил хабар инеб букӀана. Энир рукӀана гӀемерал росаби. Эзул агьлуги букӀана кафурал, чӀухӀарал, къосарал хъанчий лагълъи гьабулел. Гьел киналго росабазул ханзабиги рукӀана къосарал, квешлъиялдалъун амру гьабулел, лъикӀалдалъун нагью гьабулел. Бищун шавкат кӀудияб росу букӀана ТӀанусиб абун. Энивги вукӀана кафурав, къосарав хан, бищунго квешлъиялъул ва шавкаталъул бетӀергьан. Эсда цӀарги букӀана Суракъат. Дагъистаналъул бутӀрул рукӀана эсул умумулги ШартӀан, Авариз-хан, ГӀуммахан, Фирман шагь, Бакъир, Намрур, Байар, ТӀагьман, Сайид, ГӀамир, ФиргӀан, Хавашагь, Сафи, Шагь ГӀаббас, ТӀуруз, Хъадар шагь, ХӀарис хан.

Адам аварагасде щвезегӀан эсул умумул азаралда ункъоялда анцӀила ичӀго ругелила. Эсиеги (Суракъатие) букӀана кинабго дагъистаналъул хардж — магъало. Чергес вилаяталдаса бахъараб Шамхалалде щвезегӀан кинабниги боцӀул, тӀорщалил, гӀиял, хӀайваназул, хамил, пихъил хӀатта гӀанкӀудал ханазулцин букӀун буго. Щибаб соналъ кинабго ракьалтӀа гӀарцул лъабго гӀабаси букӀана. ТӀорщалил цо-цо къали, гӀиял — нусидаса цо жо, хӀайваназул — нусго рукъалдаса цо оц, хамил — базар гьабулев чиясдаса кӀиго хамил туп, пихъил ахал ругел чиясдаса цо гьегь. Чи чӀварав чиясдаса нусго гӀи букӀана, чияда ругъун гьабурав чиясдаса цо оц букӀана. Жо бикъарав чиясдаса цо оц букӀана. Кинабниги росдадаса щу-щу цӀе букӀана — ункъго багӀараб цо чӀегӀераб, щу-щу гӀиялъажоги букӀана.

Щибаб росдадаса цо-цо чуги цо-цо гӀакаги. Гьев ханасеги мутӀигӀаб букӀана кинабго Дагъистан, щибго инкар гьабичӀого кьолаан магъалоги.

Аварагасул инсул вацал ХӀамзатилги, ГӀаббасилги наслуялъул гӀадамал рахъун руго Мака-Мадинаялдаса гьиджра гьабун (200) кӀинусилъ тарих бугеб мехалда. КӀиазарго чигун цадахъ гъазават гьабизе капурзабигун рагъун, Аллагьасде таваккалги тӀамун жудорго шагьаралги тун, жал рижарал ракьалдаса хьулги къотӀун капурзабазул ракьалда ислам тӀибитӀизе гьабизе къасд гьабуна. Ал (гӀарабал) рахъиналъе сабабги букӀана жудода гъазаваталъул хиралъи лъайдал, жудода свера хъверун рагъ гьабизе капурзабиги ратичӀого, эл жудор ватӀан тун рахъана. Эзулги букӀана щуго къокъа. Лъабго къокъа ХӀамзатил лъималазул рукӀана — КъускъантӀиялде щвезегӀан. Энир чӀун бана цо дагьал сонал. Цинги энисанги къокъана щуазарго чигун цадахъ Гьундустаналде щвезегӀан.

Энирги чӀана цо дагьаб заманаялъ. Цинги гьенисанги рилълъана чӀечӀого Ширваналде щвезегӀан. Цинги энир чӀана рагъул алат къачӀалел — гӀарадаби, газаргъаби эл гурелги матахӀалги данде гьарулел. Дагъистаналъул капурзабазде ине къасд гьабуна эз. Эзул гӀадат букӀана жудор бищун кӀудияв ханлъун вугев чиясда хадур, киналго рекъон, дагӀба-рагӀи гьечӀого ине. Бахъарабщинаб бакӀалда бетӀерги толаан жудоцаго абураб жоялда тӀад калам гьечӀого тӀубузабулев чиги.

Къамилухъ ХӀамзатил наслуялъул чи тана. Эсда цӀарги Гьишам хан букӀана — Амир ХӀамзатил вас. Гьелдаса нахъе жудор гӀадат мадат бекьана. Ханлъун тарав щинав чиясда Шамхал абураб цӀар кьуна. Цинги эл рагъана чӀахӀиял тӀелалгун, лебалал чуялгун. Рагъизе Дагъистаналде эл рачӀун ругилан лъараб мехалъ эл киналго капурзабазул боял данделъана. Къосарал аскаралги цолъана Дербент абулеб шагьаралда аскӀоб, гьел исламалъул боял нахъчӀвазе гучалдалъун.

Гьеб мехалъ бусурбабаца витӀана цо нусго лъикӀав бахӀарчи дол капурзабазул хӀал бихьизе. Эзда (гӀарабазул къокъаялда) дол (капурзаби) ратана жудодасаги гӀемер бахӀарчилъи цӀакъал. Гьеб мехалъ бусурбабазул ракӀал хӀинкъана, гьезиеги бокьана (бусурбабазе) балъго дол боял рихизе гьаризе. Цинги гьел хӀиллаялде ургъана. ГӀемераб квен-тӀехги гьабуна, гьоркьоб загьруги жубана. Гьеб загьруги букӀана бакьал тӀутӀулеб, черх гьоролеб. Гьеб мехалъ, капурзаби тӀаде къайгун гьеб квенги, дагьа-макъаб къайиги гъоркь тун эл бусурбаби лъутана. Дол капурзабазда эб тӀагӀам батараб мехалда гьез гьеб кванана. Гьелдалъун гьезул хвана ункънусазарого (400 азарго) чи. Гьелда хадуб Аллагьасул квербакъиялдалъун капурзабаз мугъ бана, бусурбабиги Дагъистаналде лъугьана. Рагъ гьабун Хайдакъ шагьарги бахъана. Гъазанфар абурав цо кӀудияв ханги чӀвана цойги гӀемерал бахӀарзабиги чӀвана гьенир.

Руччабиги куна энир, хӀалкӀун жалгоги энир парахалъана. Имамги ханасул тахиде вахинавун, гьенир гӀемерал росабиги рана, гьебги тахшагьарлъун гьабуна. Гьелда цӀарги КъалгӀатул Къурайш абун цӀарги тана. Цинги Гъумекдерил ханзабазулгун загьираб рекъелги гьабуна. Цо дагьаб заманалдаса рекъелги бихун балъго тӀаде кӀанцӀун гьел Гъумекдерил агьлуго пассат гьабуна. Эзул киналго руччабиги мусаххар (махсароде ккуна) гьаруна. Гьанже дол рачӀана Джабалул Джансиялде Хунзахъе. Эзул хан вукӀана Баяр, Суракъатил вас Нуцалхан абун жинда абулев. Эвги жиндирго рукъалъул агьлуги бачун, цойги кинабго гӀагарлъигун цадахъ Тушалъе лъутун анна.

Гьанже бусурбабаца гъазават гьабун магӀаруллъиялъул киналго рахъазулъ гӀемерал росабиги чӀунтизаруна, кинабго Дагъистаналда квершелги гьабуна. Гучалдалъун эзул бахӀарзабиги чӀвана, руччабиги лъималги асир гьаруна, кинабго боцӀи-хазинаги нахъе босана. Энив ханасул тахидаги чӀана Махсумбек, шайх АхӀмадил вас иманлъунги чӀана. Абулмуслим шайх эз кинабго дагъистаналда тасарруф гьавуна. Цоял ккун, цоял чӀван росаби чӀунтизе гьарун тана. Эзул гӀадатги букӀана (бусурбабазул) жудоца бахъарабщинаб росулъ цо-цо хан толаан. АскӀовги толаан доздасан бергьунеб къадаралда жудорго солдаталги.

Гьанже дов Шамхалги чӀван Гъумекиб шагьаралда кинабго ракьалъул харжги босана, бусурбабазул закатги босана. Эзиеги мутӀигӀлъана кинабго Дагъистан.

Щибаб соналъ эсие рачӀунел харжазул баян: Къарахъ жамагӀатал — щунусго гӀиялъажо ва цо гӀала; Кусрахъ жамагӀаталъ — лъабнусго гӀиялъажо ва цо гӀала; Гъирим — ункънусго гӀиялъажо ва цо гӀала; ЧӀамалал — цо нусго гӀи; ТӀиндиб — къого оц; ГӀурчуб — нусиялда лъеберго гӀиялъажо; Хундерил агьлоялдасан — анкьнусго къали ролъулги, анкьнусго гӀиги, лъабго къали гьацӀдалги; ГӀандадеридаса — цо оцги анкьго буртинаги; Гъадариса ва ГьаракӀуниса — хундерил бугелъул бащадаб; Тумал — рукъалдаса цо-цо ккуйги, цо-цо къали ролъулги; Михахич — гьебго; Костек — рукъалдаса цо-цо ччугӀа; Таргъу — рукъалдаса кӀиго сахӀ пиринчӀул; Губдан — нусго кви; Хайдакъ — нусиялда лъабкъого гамуш; Ускушиб ва ГӀахъушиб — нусго оц; ХӀурахъ — рукъалдаса гӀабаси; ЦӀадахӀариса — кӀикъоялда анцӀго оц; ГьамчукъотӀи — анлъго хӀама; Бакълъулал — лъеберго оц; РицгӀор ва Мукракь — лъабкъоялда анцӀго кви; Кудалиса — нусго гӀалаги нусго чуги. Гьал киналго харжал щибаб соналъ ХӀамзатилги ГӀаббасилги лъималада гьоркьоб бикьулаан. Гьелдаса хадуб цо дагьаб заман ингун, дов Тушалде лъутун вукӀарав Суракъатил вац Байар вачӀана ЦӀунтӀаса бахъараб ГӀарчубе щвезегӀан боялги ракӀарун. Цо бецӀаб сордоялъ Хунзахъе лъугьана. РакӀал бусурманлъичӀого энир хутӀун рукӀарал чиязул рукъзабахъ боялги живгоги вахчун чӀана жудойго сверел, рес рекъезегӀан. Гьеб сордоялъ Абулмуслим шайхасул вас Абулмуслимида макьилъ бихьана капурзаби бергьун Хунзахъ ва гьениб пасалъиги ккун. Гьеб макьу бокьичӀогун эв радал вахъун Гъумекиве лъутана. КӀиабилеб сордоялъ капурзабаца эзул хан Амир АхӀмадги чӀвана. МагӀлумбекил вацасул васги чӀван эсул бетӀерги хъаладул къеда бан батун буго. Гьеб къоялъ киналго бусурбабазул къокъадул гӀемерав чи гъурана. Элги хадур мурадалде щвана, Баярги жиндирго инсул тахида гӀодов чӀана.

Гьебмехалъ бусурбабаздаги эздаги гьоркьоб гӀемерал рагъал ккана, питнаби халалъана. Къоло ункъго сон бана гьедин. ЦӀакъ рeкъзабиги къварилъана, бетӀербахъиги захӀмалъана, рагъги чӀалгӀана. Гьанже гьезда иман лъун исламалъулгун маслихӀат ккана, жалги парахалъана. Гьелдасан цо дагьал сонал ингун Гъумекдерил ханазабаздаги Хайдакъалъул ханзабаздаги гьоркьоб питна ккана. Гьереси, мацӀ гьаби, мехтел эб гуребги пасалъаби ккана эниб. Хайдакъалъул ханазаби МухӀаммадханги, Амир ХӀамзатги хундерил ханзабахъе кӀанцӀана, жал эзийги гьедана щибаб жоялъе эзда нахърилълъинилан. Гьеб мехалъ эзда гьоркьобги Гъумекдерил ханзабазда гьоркьобги ккана гӀемерал рагъал. Цинги хундерил ханас ритӀана гӀакълуялъул бетӀергьаби Кавтар шагьасухъе — Турк вилаяталде рекъел гьарун. Элги гьеб заманаялъ ГӀумарасхӀабасул Халифаталъулъ рукӀана. Цинги эзул къотӀи ккана цоцазулъ рекъон кӀиязулго тушманзабигун рагъизе. Эзул амруги вацазул бакӀалде ккана. Кавтар шагьасги абуна хундерил ханасул яс жиндирго васасе. ЦӀар чӀван кӀиясго къабул гьабуна кӀияйго кӀиясего кьуна. Гьеб мехалъ Кавтар шагь Гъумекиве вачӀуна туркалгун цадахъ бакъбаккул рахъалдасан. СартӀанги вахъана хундерил вилаяталъул боялгун Хайдакъалъул ханзабигун цадахъ бакъшинкӀул рахъалдасан. Эв кӀиявго эниве, Гъумекиве, щвана итни къоялъ, эбги рамазан моцӀалъул тӀоцебесеб къо букӀана. Гьанже рагъана гьел мажгиталда тӀаса бугеб хъалаялда жанирги чӀун. Энив эзул шагьидлъана лъабкъого чи. Гьеб къагӀидаялъ жудорго рухӀалги кьун, боцӀиги кьун, рагъана сафар моцӀ щвезегӀан. Гьеб мехалъ гьел гьеб хъалаялдаса ратӀа гьаруна шамат къоялъ Гъумекги чӀунтизе гьарун. Гъумекдерил ХӀамзатилги, ГӀаббасилги наслуялъул ханзаби ракьалъул рагӀаллъабазде ккана. Хайдакъалъул ханзабиги эзул бакӀалда чӀана. Кавтар шагьги, СартӀанги жудорго ватӀаналде руссана. ХӀамзатилги ГӀаббасилги наслуялъул хӀакъикъат гьадин ккун буго. Гьелъул тарихги гьаб буго (718 /) анкьнусиялда анцӀила микьабилеб сон буго.

ГIалимзаби

XVII—XVIII гIасрабаз Дагъистаналда рахъана, Кавказалда гуребги, тIолалго бакъбаккул бусурбабазул улкабазда машгьурал исламиял гIалимзаби. Гьединаздасан кколаан Гъолодаса Малла-МухIаммад, Къудукьа Мусал МухІамад (Мусалав), Кьохъа Салман, ГІободаса ШагІбан къади, ГІаймакиса Абубакар, Усищиса Давуд, Убраялдаса МухІамад, МачІадаса ХІадис, ГІурадаса Ибрагьим-хІажи ва гьел гурел гIемерал цойгидалги. Гьезул щивас хъварал гIелмиял хIалтIабиги руго, бакIалда, гIадамазда рекъарал, мазгьабалда жанир рахъарал хIукмабиги руго. ХIасил, гьел цого-цо цере арал гIалимзабазул хIалтIабиги цIалун, гьелги малъун чIечIо, гьез жеги тIаде щибаб гIелму гIатIид гьабуна, гъварилъуде раккана.

Линкал

• Дагъистан (Новости)
• Дагъистан (гIурус)
• Гумбет, бакълъулал
• Мехельта, Мелъелтlа
• Маали