Дагъистаналъул административияб рикьи

Дагъистаналъул административиябгин территориалияб рикьи — пачалихъияб (РФ-ялъул субъекталъул административиябгин территориалияб гӀуцӀиялъул) ва бакӀалъул хӀакимлъиялъул (бакӀалъул жиндиего нухмалъи гьабиялъул) территориалияб гӀуцӀи Дагъистаналъул Жумгьурияталда жаниб.

Административиябгин территориалияб гӀуцӀи

♦

Салануб

28

33

♦

Кизляр

20

5

♦

♦

Каспийск

Хасавхъала

♦

36

27

♦

Гелбахъ

19

22

15

7

Каспий ралъад

Махачкала

8

♦

Шурагьиб

10

35

38

3

9

11

34

24

41

21

2

12

17

♦

Избербаш

25

30

18

16

Дагестанские
Огни

♦

♦

Дербент

13

32

29

1

37

23

4

14

31

26

42

39

40

6

Дагъистаналъул Жумгьурияталъул конституциялда ва «Дагъистаналъул административиябгин территориалияб гӀуцӀиялъул хӀакъалъулъ» Къануналда рекъон, РФ-ялъул субъекталъ гъорлъе бачуна хадусел жумгьурияталъулаб даражаялъул административиялгин территориалиял гуцӀалаби:

• 41 мухъ (гьезул цоялда гъорлъ 1 участокги)
• 10 жумгьурияталъулаб даража бугеб шагьар.

Мухъл рикьула гьеназде, росдал боязде, росабазде; жумгьурияталъулаб даража бугел шагьараз гъорлъе рачуна шагьарал, гьенал ва росаби.

КӀудияб шагьар МахӀачхъала бикьула лъабго районалде.

Мухъалъулаб ва шагьаралъулаб даража бугел административиялгин территориалиял бутӀабазул сияхӀ буго Дагъистаналъул Жумгьурияталъул административиялгин территориял гӀуцӀалабазул цӀохӀалаб реестралда.

Муниципалияб гӀуцӀи

БакӀалъул жиндиего нухмалъи гьабиялда (муниципалияб гӀуцӀиялъул) жаниб жумгьурияталда, Дагъистаналъул жумгьурияталъулаб даража бугел аднминистративиялгин территориалиял бутӀабазда 2019 сонлъул 1 январалде бугеб хӀалада рекъон гӀуцӀун буго 761 муниципалияб гӀуцӀи:

• 10 шагьаралъулаб сверухълъи, гьезул цоялъул гӀуцӀиялде гъорлъе гьединго уна:
  • 3 шагьаралда жанисеб район;
• 41 муниципалияб мухъ(Россия) (гьезул цоялда гъорлъ 1 муниципалияб участок), жидеца гъорлъе рачунел:
  • 700 росдал бо
  • 7 шагьаралъул бо.

Территориалиял сверухълъаби

2013 сонлъул 25 ноябралда Дагъистанала гӀуцӀана Централияб, МугӀрузулаб, Шималияб ва Жанубияб территориалиял сверухълъаби, жал административиялгин территориалиял бутӀабилъун кколарел.

Жумгьурияталъулаб даража бугел шагьарал (шагьаралъулал сверухълъаби) ва мухъал

Дагъистаналъул мухъазул (муниципалиял) ва жумгьурияталъул даража бугел шагьаразул (шагьаралъулал сверухълъаби) халкъалъул къадар кьун буго 2020 соналъул 1 январалде бегеб хӀалалхъ, ва дагьабги мухӀканго 2010 соналъул халкъалъул къадаралъул хъвай-хъвагӀи гьабиялда рекъон:

№	цӀар	байрахъ	герб	гӀатӀилъи км²	халкъ кинабниги 01.I.2020 чи	халкъ кинабниги 14.X.2010 чи	халкъ шагьаралъулаб 14.X.2010 чи (%)	гъолъе бачуна	админ. марказ	марказалъул халкъ 14.X.2010 чел.	карта
1e-06	Мухъал (муниципалиял мухъал)
1	Агъул мухъ (гІур. Агульский район агъул Агъул район)			793,54	↘10224	11204	0 (0,00 %)	10 м. гӀ.	Типигъ р.	2730
2	Ахтиб мухъ (гІур. Ахтинский район лезг. Ахцегь район)			1 119,96	↘30951	32604	0 (0,00 %)	13 м. гӀ.	Ахтиб р.	13405
3	БагӀархъала мухъ (гІур. Кизлярский район дарг. Къизлярла къатI Халип:Lang-nog)			3 047,44	↗74607	67287	0 (0,00 %)	22 м. гӀ.	БагӀархъала ш.
4	Бакълъул мухъ (гІур. Гумбетовский район)			676,16	↗23 113	22046	0 (0,00 %)	15 м. гӀ.	МелъелтӀа р.	3314
5	Болъихъ мухъ (гІур. Ботлихский район)			687,93	↗59757	54322	0 (0,00 %)	20 м. гӀ.	Болъихъ р.	12159
6	Газал мухъ (гІур. Рутульский район рут. МыхӀа район лезг. Рутул район)			2 188,48	↘20 939	22926	0 (0,00 %)	17 м. гӀ.	Рутул р.	4132
7	Гелбахъ мухъ (гІур. Кизилюртовский район лъар. Чир-юрт якъ)			524,01	↗72281	61876	0 (0,00 %)	13 м. гӀ.	Гелбахъ ш.
8	ГӀахъуша мухъ (гІур. Акушинский район дарг. Ахъушала къатI)			622,81	↗53369	53558	0 (0,00 %)	25 м. гӀ.	ГӀахъуша р.	4697
9	ГӀахьвахъ мухъ (гІур. Ахвахский район)			196,87	↗24887	22014	0 (0,00 %)	13 м. гӀ.	КӀкӀаратӀа р.	4153
10	ГӀаяша мухъ (гІур. Каякентский район лъар. Къаягент якъ)			691,08	↗56704	54089	0 (0,00 %)	14 м. гӀ.	ЦӀияб ГӀаяша р.	5130
11	Гъуниб мухъ (гІур. Гунибский район)			609,52	↗27432	25303	0 (0,00 %)	18 м. гӀ.	Гъуниб р.	2271
12	ДахӀадал мухъ (гІур. Дахадаевский район дарг. Дахадаевла къатӀ			761,37	↘36440	36709	3060 (8,340 %)	27 м. гӀ.	Уркарахъ р.	2271
13	ДешлахӀар мухъ (гІур. Сергокалинский район дарг. ДешлахӀярла къатӀ			528,40	↘27640	27133	0 (0,00 %)	15 м. гӀ.	ДешлахӀар р.	8143
14	Дибирилросу мухъ (гІур. Бабаюртовский район лъар. Баба-юртлу якъ			3 255,22	↗48425	45701	0 (0,00 %)	15 м. гӀ.	Дибирилросу р.	15227
15	Кули мухъ (гІур. Кулинский район лак. Ккуллал кӀану			650,63	↗11034	11174	0 (0,00 %)	12 м. гӀ.	Вачи р.	817
16	Курагь мухъ (гІур. Курахский район лезг. Кьурагь район			698,74	↘14472	15434	0 (0,00 %)	12 м. гӀ.	Курагь р.	3235
17	Къарабдахъ мухъ (гІур. Карабудахкентский район дарг. Къарабудагъкентла къатI лъар. Къарабудакъгент якъ)			1 426,64	↗86437	73016	7036 (9,64 %) 2 ш.т.гь: Ачи-су(1 679) Манас (5 357)	14 м. гӀ.	Къарабдахъ р.	15356
18	Лаваша мухъ (гІур. Левашинский район дарг. Лавашал къатI)			813,24	↗78461	70704	0 (0,00 %)	26 м. гӀ.	Лаваша р.	10011
19	ЛъаратӀа мухъ (гІур. Тляратинский район)			1 611,52	↗24575	22165	0 (0,00 %)	18 м. гӀ.	ЛъаратӀа р.	1200
20	МухӀарамхур мухъ (гІур. Магарамкентский район лезг. Мегьарамдхуьруьн район)			654,68	↘61464	62195	0 (0,00 %)	22 м. гӀ.	МухӀарамхур р.	6953
21	НахъбакӀ мухъ (гІур. Казбековский район)			585,13	↗49162	42752	5202 (12,17%) 1 ш.т.гь: Хадум (5202)	13 м. гӀ.	Дилим р.	8640
22	Нугъай мухъ (гІур. Ногайский район Халип:Lang-nog)			8 871,13	↘18222	22472	0 (0,00 %)	10 м. гӀ.	Рохьомактаб р.	7993
23	СтӀал-Сулайманил мухъ (гІур. Сулейман-Стальский район лезг. СтӀал Сулейманан район)			666,25	↘55563	58835	0 (0,00 %)	16 м. гӀ.	Къасумхур р.	13232
24	Табасаран мухъ (гІур. Табасаранский район таб. Табасаран район)			803,10	↗50316	52886	0 (0,00 %)	22 м. гӀ.	Хучни р.	3232
25	Тарамухъ мухъ (гІур. Тарумовский район дарг. Тарумовкала къатI Халип:Lang-nog)			3 109,02	↗33271	31683	0 (0,00 %)	13 м. гӀ.	Тарамухъ р.	5372
26	Тум мухъ (гІур. Лакский район лак. Лакрал кӀану)			703,91	↗11805	12161	0 (0,00 %)	19 м. гӀ.	Гъумекиб р.	1930
27	Турхъалиб мухъ (гІур. Кумторкалинский район лъар. Хумторкъали якъ)			1 256,08	↗27376	24848	6496 (26,14 %) 1 ш.т.гь: ГохӀтӀа	7 м. гӀ.	Турхъалиб р.	7722
28	Унсоколо мухъ (гІур. Унцукульский район)			559,86	↗31625	29547	4886 (16,54 %) 1 ш.т.гь: Шамилхъала	12 м. гӀ.	Шамилхъала ш.т.гь.	6274
29	Ушугъ мухъ (гІур. Докузпаринский район лезг. Докъузпара район)			376,89	↘14852	15357	0 (0,00 %)	9 м. гӀ.	Ушугъ р.	1881
30	Хайдахъ мухъ (гІур. Кайтагский район дарг. Хайдакъла къатӀ, лъар. Хайдакълы якъ			678,24	↗33218	31368	0 (0,00 %)	16 м. гӀ.	Мажалис р.	6815
31	Хасавхъала мухъ (гІур. Хасавюртинский район лъар. Хасавъ-юрт якъ чач. Хаси-Юртан кIошт)			1 423,58	↗159886	141232	0 (0,00 %)	42 м. гӀ.	Хасавхъала ш.
32	Хив мухъ (гІур. Хивский район таб. Хив район лезг. Хив район)			471,40	↘20786	22753	0 (0,00 %)	16 м. гӀ.	Хив р.	2659
33	Хунзахъ мухъ (гІур. Хунзахский район)			551,91	↗33271	31691	0 (0,00 %)	24 м. гӀ.	Хунзахъ р.	4245
34	Хьаргаби мухъ (гІур. Гергебильский район)			346,52	↗21889	19910	0 (0,00 %)	10 м. гӀ.	Хьаргаби р.	5195
35	ЦӀиябтум мухъ (гІур. Новолакский район)			217,98	↗35856	28556	0 (0,00 %)	13 м. гӀ.	ЦӀиябтум р.	5951
36	ЦӀумада мухъ (гІур. Цумадинский район)			1 178,48	↗26021	23345	0 (0,00 %)	23 м. гӀ.	Агъвали р.	2455
37	ЦӀунтӀа мухъ (гІур. Цунтинский район)			1 538,91	↗20511	18282	0 (0,00 %)	8 м. гӀ.	ЦӀунӀа р.
37.000002	БежтӀа мухъ (гІур. Бежтинский участок)			575,34	↗8289	7240	0 (0,00 %)	5 м. гӀ.	БежтӀа р.	3502
38	ЧӀарада мухъ (гІур. Чародинский район)			894,03	↗13146	11777	0 (0,00 %)	13 м. гӀ.	ЦӀуриб р.	2234
39	Чор мухъ (гІур. Дербентский район лезг. Чур райун таб. Цур райун падар. Дәрбәнд раjонy)		Файл:Герб дерб. района.png	820,97	↗101643	99054	23265 (23,49 %) 2 ш.т.гь: Белижи (12 236) Мамадхъала (11029)	29 м. гӀ.	Чор ш.
40	Шамилил мухъ (гІур. Шамильский район)			892,19	↗29869	28122	0 (0,00 %)	25 м. гӀ.	ХӀебда р.	2552
41	Шурагьиб мухъ (гІур. Буйнакский район лъар. Темир-хан-шура якъ)			1 826,58	↗82080	73402	0 (0,00 %)	20 м. гӀ.	Шура ш.

Росдал боял (поселения) ва гӀумру гьабулел бакӀал

ГъокьегӀан кьун буго муниципалиял мухъазда рекъон росабазул ва шагьаразул поселениязул (гьез гъорлъе рачунел гӀумру гьабулел бакӀалгун) сияхӀ.

Росдал бояз гъорлъе бачине бегьула цо росу (гьедин батани гьезда абула «росу»-йилан ва данде ккола росу абураб административиябгин территориалияб бутӀаялде) яги чанго (гьедин батани гьезда абула «росдал бо»-йилан ва данде ккола росдал бо абураб административиябгин территориалияб бутӀаялде).

Шагьаразул поселениял (гъорлъе бачуна цо-цо шагьаралъул тайпаялъул гьен ва данде ккола гьен абураб дминистративиябгин территориалияб бутӀаялде) рихьизарун руго бицатаб хатӀалдалъун.

Агъул мухъ

Типигъ

Ахтиб мухъ

Ахтиб

БагӀархъала мухъ

БагӀархъала (Кизляр)

Бакълъул мухъ

МелъелтӀа

Болъихъ мухъ

Болъихъ

Газал мухъ

Рутул

Гелбахъ мухъ

Гелбахъ (Кизилюрт)

ГӀахъуша мухъ

ГӀахъуша

ГӀахьвахъ мухъ

КӀкӀаратӀа

ГӀаяша мухъ

ЦӀияб ГӀаяша (Каякент)

Гъуниб мухъ

Гъуниб

ДахӀадал мухъ

Уркарахъ

ДешлахӀар мухъ

ДешлахӀар

Дибирилросу мухъ

Дибирилросу (Бабаюрт)

Кули мухъ

Вачи

Курагь мухъ

Курагь

Къарабдахъ мухъ

Къарабдахъ (Карабудахкент)

Лаваша мухъ

Лаваша

ЛъаратӀа мухъ

ЛъаратӀа

МухӀарамхур мухъ

МухӀарамхур

НахъбакӀ мухъ

Дилим

Нугъай мухъ

Рохьомактаб

СтӀал-Сулайманил мухъ

Къасумхур

Табасаран мухъ

Хучни

Тарамухъ мухъ

Тарамухъ

Тум мухъ

Гъумекиб

Турхъалиб мухъ

Турхъалиб (Коркмаскала)

Унсоколо мухъ

Унсоколо

Ушугъ мухъ

Ушугъ

Хайдакъ мухъ

Мажалис

Хасавхъала мухъ

Хасавхъала

Хив мухъ

Хив

Хунзахъ мухъ

Хунзахъ

Хьаргаби мухъ

Хьаргаби

ЦӀиябтум мухъ

ЦӀиябтум

ЦӀумада мухъ

Агъвали

ЦӀунтӀа мухъ

Кидеро

ЧӀарада мухъ

ЦӀуриб

Чор мухъ

Чор (Дербент)

Шамилил мухъ

ХӀебда

Шурагьиб мухъ

Шурагьиб

Тарих

1928 соналъ Дагестаналъул АССР бикьана 26 кантоналде ва кӀиго субкантоналде: Ахти Ачикулак, Баба-Юртов, Болъихъ, Шура, Гъуниб, Чор, Хайдахъ, Хъаранугъай, Къасум-Кент, КъахӀиб, Гъизляр, Къоркъмас-Хъала, Курахъ, Лак, Леваши, МахӀач-Хъала, Рутул, Табасаран, ЛъаратӀа, Урариб (ДахӀададал), Хасав-Юрт, Хунзахъ, ЦӀумада, ЧӀарада ва Шелковский кантонал; Бакълъул ва Нахъбак субкантонал.

1929 соналъ кантоназул ва субкантоназул цӀарал хисана ва гьаруна мухъал ва гъоркьмухъал.

1930 соналъ гӀуцӀана ЦӀунтӀа мухъ, Бакълъул ва НахъбакӀ гъоркьмухъазе щван мухъазул статус.

1933 соналъ гӀуцӀана ГӀахьвахъ мухъ.

1934 соналъ гӀуцӀана Агъул, ГӀахъуща ва Дохъузпара мухъал.

1935 соналъ тӀагӀинабуна МахӀач-Хъала мухъ. Цого заманалда гӀуцӀана Карабудахкен, Каякен, Каясула, Кули, Хъумтор-Хъала, Унсоколо ва Хив мухъал.

1938 соналъ Къоркхъмас-Хъала мухъалъул цӀар хисана Сергъо-Хъалаялде. Гьебго соналъ Ачикулак, Хъара-Нугъай, Каясула, Гъизляр ва Шелковский мухъал рачана Орджоникидзевский краялде гъорлъе.

1943 соналъ гӀуцӀана ГӀавхъ ва МухӀрамур мухъал.

1944 соналъул марталда тӀагӀинабураб ЧАчангун Ингуш АССР-алдаса Дагъистаналъул АССР-алъе кьуна Ведено, Курчалой, Ножай-Юрт, Саясан, Чеберло ва Хьаруб мухъал. Гьебго соналъул июналда Курчалой мухъалъул цӀар хисана Шурагат мухъалде, Ножай-Юрт мухъ — ГӀанди, Саясан мухъ — Рилъаб, ГӀавхъ мухъ — ЦӀияб Тум. ТӀагӀинаруна Чеберлой ва Хьаруб мухъал.

1940-лел соназул бащалъиялда гӀуцӀана Хьаргаби, Кизил-Юрт ва Цудахар мухъал, тӀагӀинаруна Хъумтор-Хъала ва ЦӀунтӀа мухъал.

Дагъистаналъул АССР-алъул сверухълъаби 1953 соналъ

1952 соналъул 25 июналъ Дагъ. АССР бикьана 4 сверухълъиялде: Шура, Чон, Избербаш ва МахӀачхъала. 1953 соналъул 24 апрелалда сверухълъабазде бикьи хвезабуна.

1950-лел соназул бащалъиялда гӀуцӀана Ленинил (марказ — ш. МахӀачхъала) ва ЦӀунтӀа (марказ — р. БежтӀа) мухъал.

1956 соналъ тӀагӀинбуна Цудахар мухъ.

1957 соналъ Дагъистаналъул АССР-алъе Грозненской областалдаса кьуна Хъаранугъай (марказ — Терекли-Мектеб), Гъизляр, Крайновский ва Тарумовский мухъал. Чачангун Ингушской АССР-алъе кьуна ГӀанди, Ведено, Рилъаб ва Шурагат мухъал.

1960 соналъ КъахӀиб мухъалъул бакӀалда гьабуна Совет мухъ. ТӀагӀинаруна Докузпара, Хъарабудахкен, Крайновский ва Унсоколо мухъал.

1963 соналъ тӀагӀинаруна ГӀахъуша, ГӀахьвахъ, Бабаюрт, Хьаргаби, Бакълъул, ДахӀададал, Каякент, Кизил-Юрт, Кули, Курах, Ленинил (МахӀачхъалаялда марказгун), МухӀарамур, Тарумовский ва ЧӀарада мухъал. ГӀуцӀана Унсоколо мухъ (марказ — Хьаргаби). Шура мухъалъул цӀар хисана Ленинил мухъалде (мурказ — Шура).

1964 соналъ гӀуцӀана ГӀахъуша, Бакълъул (марказ — МелъелтӀа), Кули (марказ — Вачи), Курах ва ЧӀарад (марказ — ЦӀуриб) мухъал.

1965 соналъ гӀуцӀана ГӀахьвахъ (марказ — КӀкӀаратӀ), Бабаюрт, Шура, Хьаргаби, ДахӀададал (марказ — Уркарахъ), Каякент (марказ — ЦӀияб Каякент), МухӀарамур ва Тарумовский мухъал. Ленинил мухъаъул марказ бачана Карабудахкенталде, Унсоколо мухъалъул — Унсоколобе.

1966 соналъ гӀуцӀана Кизилюрт мухъ Кизилюрталда марказгун.

1960-лел саназул кӀиабилеб бащалъиялда Хъаранугъай мухъалъу цӀар хисана Нугъай мухъалде.

1969 соналъ Къасумкент мухъалъул цӀар хисана Сулейман-СтӀал мухъалде.

1992 соналъ Ленинил мухъалъул цӀар хисана Карабудахкен мухъалде.

1993 соналъ гӀуцӀана ЦӀунтӀа мухъалъул БежтӀа мухъ (марказ — БежтӀа). Гьебго соналъ гӀуцӀана Докузпара мухъ Усухчаялда марказгун ва Хъумторхъала мухъ Къоркъмасхъалаялда марказгун.

1994 соналъ Совет мухъалъул цӀар хисана Шамилил мухъалде.

Ралагье гьединго

• Дагъистаналъул шагьаралъулал гӀумру гьабиялъул бакӀал
• Дагъистаналъул гӀумру гьабиялъул бакӀал