ЧӀарада мухъ
мухъ / муниципалияб мухъ | |||
ЧӀарада мухъ | |||
---|---|---|---|
[комм. 1] | |||
|
|||
Пачалихъ |
![]() |
||
ГъорлӀе уна |
![]() |
||
ГъорлӀе бачуна | 13 муниципалияб гӀуцӀи | ||
Адм. марказ | ЦӀуриб | ||
Нухмалъи | |||
Мухъалъул администрациялъул бетӀер | МухӀамадилазул ГӀабдулвагьабил МухӀидин | ||
Депутатазул данделъиялъул бетӀерав | МахӀачилазул МухӀамадил КӀудамухӀамад | ||
Территория | |||
ГӀатӀилъи | 894,03[1] км² (1,78 %) | ||
БакӀ | 29-б | ||
Тарих | |||
ГӀуцӀи | 1929 сон | ||
География | |||
Климат | Рекъараб | ||
СагӀтазул зона | MSK (UTC+3) | ||
Демография | |||
Къадар |
↗13 518[2] чи (2022 сон) 0,43 % |
||
БакӀ | 47-б бакӀ | ||
Гъунки | 15,12 чи/км² | ||
Росдалаб агьлулъи | 100 % | ||
Миллат(ал) | аварал | ||
Конфессия(л) | бусурбаби-суниял | ||
Расмиял мацӀал | авар, гӀурус | ||
Цифриял идентификаторал | |||
ОКАТО | 82 259 | ||
ОКТМО | 82 659 | ||
|
|||
Расмияб сайт | |||
![]() |
|||
![]() |
ЧӀарада мухъ — Дагъистаналда гъорлӀ бугеб административиябгин территориалияб цвел ва мухъалъул статус бугеб муниципалияб гӀуцӀи. Буго Дагъистаналъул бакътӀерхьуда, Авариялъул жанубиябгин бакъбаккудехун. ЧӀарада мухъ ккола аваразул мухъазул цояб ва гӀатӀилъиялъул рахъалъ гьезда гьоркьоб ункъабилеб, Дагъистаналъул цогидал мухъазда гьоркьоб — 29-абилеб; мухъалъул гӀатӀилъи буго 894,03 квадратияб километр.[3]
Тарихияб рахъалъ гьанжсеб ЧӀарада мухъалъул бугеб территориялда рукӀана Авариялъул Къарахъ, Мукракь, Кьенсерухъ тарихиял болмухъал. Жибго ЧӀарада мухъ гӀуцӀана 1929 соналъул 3 юлалда, букӀараб Гъуниб сверухълъиялъул территориялда.
Административияб планалда ЧӀарада мухъ бикьула анцӀила лъабго муниципалияб гӀуцӀиялде, ичӀгоялъул буго росдал боялъул статус, ункъго буго жибго росу. Гьез гъорлӀе бачуна кинабниги 53 чӀел-бакӀ. Мухъалъул административияб марказ буго ЦӀуриб росу.
Агьлулъиялъул къадаралъул рахъалъ ЧӀарада мухъ буго 47 бакӀалда, гьенив гӀумру гьабун вуго 13 518 чи; мухъалъул кьибилаб халкълъун ккола аварал. Кинабниги агьлулъи буго росдалаб. Мухъ ккола авар мацӀалъул жанубияб тӀадкаламалъул къарахъдерил сверел тӀибитӀараб ареаллъун.
Тарих[хисизабизе | код хисизабизе]
Гьанжесеб ЧӀарада мухъалъул территориялда рукӀана Авариялъул Къарахъ, Кьенсерухъ ва Мукракь боял. ЧӀарада мухъ гӀуцӀана 1929 соналъул 3 юлалда, байбихьуда гьелда гъорлӀ букӀана 53 росдал шура, территориялъул гӀатӀилъи букӀана 1124 км².
География[хисизабизе | код хисизабизе]
Мухъ буго гьанжесеб Дагъистаналъул жанубиябгин бакътӀерхьуда, мугӀрул Дагъистаналъул, ай тарихияб Авариялъул жанубиябгин бакъбаккул рахъалда. ГӀурхъаби руго Дагъистаналъул щуго мухъалъулгун: шималиябгин бакътӀерхьуда — Гъуниб, бакъбаккуда — Тум, жанубалда — Рутул, жанубиябгин бакътӀерхьуда — ЛъаратӀа ва шималиябгин бакътӀерхьуда — Шамилил.
Мухъалъул территориялъул гӀатӀилъи буго 894,03 км².
Демография[хисизабизе | код хисизабизе]
Халкъалъул рикӀкӀен | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
1926[4] | 1939[5] | 1959[6] | 1970[7] | 1979[8] | 1989[9] | 2002[10] |
13 578 | ↗14 400 | ↘10 894 | ↗14 104 | ↘12 614 | ↘10 315 | ↗11 792 |
2010[11] | 2011[12] | 2012[13] | 2013[14] | 2014[15] | 2015[16] | 2016[17] |
↘11 777 | ↘11 749 | ↘11 741 | ↗11 754 | ↗11 911 | ↗12 149 | ↗12 367 |
2017[18] | 2018[19] | 2019[20] | 2020[21] | 2021[22] | 2022[23] | |
↗12 547 | ↗12 813 | ↗12 957 | ↗13 146 | ↗13 338 | ↗13 518 |
- Миллияб гӀуцӀи
ЧӀарада мухъ ккола моноэтникияб авар мухълъул; кинабниги агьлулъиялъул 97,3 % ккола аварал.
Территориалияб гӀуцӀи[хисизабизе | код хисизабизе]
Административиябгин территориалияб гӀуцӀиялда жаниб ЧӀарада мухъалъ гъорлӀе рачуна росдал боял ва росаби.[24][25].
БакӀалъулаб жинцаго нухмалъи гьабиялда жаниб гьебго цӀар бугеб муниципалияб мухъалъ гъорлӀе бачуна росдал поселениялъул статус бугеб 13 муниципалияб гӀуцӀи, жал росдал боязе ва росабазе данде кколел.[26]
№ | Росдал бо | Административияб центер | ЧӀел-бакӀазул къадар | Агьлулъи (чи) | ГӀатӀилъи (км²) |
---|---|---|---|---|---|
1 | Гьачада росдал бо | Гьачада росу | 5 | ↗865[27] | 118,31[1] |
2 | Гьилиб росдал бо | Гьилиб росу | 8 | ↗2022[28] | 106,27[1] |
3 | Гьочоб росдал бо | Гьочоб росу | 2 | ↗743[29] | 104,02[1] |
4 | ГӀириб росдал бо | ГӀириб | 4 | ↗1999[30] | 121,78[1] |
5 | Магъар росдал бо | Магъар росу | 7 | ↗736[31] | 105,29[1] |
6 | Мугурухъ росу | Мугурухъ росу | 1 | ↗357[32] | 24,12[1] |
7 | Рисиб росдал бо | Рисиб росу | 7 | ↗792[33] | 94,36[1] |
8 | Рочиб росдал бо | Рочиб росу | 7 | ↗1299[34] | 146,41[1] |
9 | СуметӀа росдал бо | СуметӀа росу | 5 | ↗547[35] | 51,81[1] |
10 | Хьилиб росу | Хьилиб росу | 1 | ↗189[36] | 30,31[1] |
11 | Цадахъ росу | Цадахъ росу | 1 | ↘559[37] | |
12 | ЦӀуриб росдал бо | ЦӀуриб росу | 4 | ↗2973[38] | 17,59[1] |
13 | ЧӀарада росу | ЧӀарада росу | 1 | ↘437[39] | 23,76[1] |
ЧӀел-бакӀал[хисизабизе | код хисизабизе]
ЧӀарада мухъалда буго 53 росдалаб чӀел-бакӀ.[25][26]
Цадахъ росу буго ЧӀарада мухъалул чӀел-бакӀ, жиб лъарагӀлъиялда бугеб.
Карта[хисизабизе | код хисизабизе]
![]() |
Административияб центер, 2234[11] чи |
![]() |
1000-ялдаса цӀикӀкӀун |
![]() |
500-ялдаса 1000-де щвезегӀан чи. |
![]() |
100-ялдаса 500-де щвезегӀан чи |
![]() |
100-де щвезегӀан чи. |
МугъчӀваял[хисизабизе | код хисизабизе]
Баянкьелал[хисизабизе | код хисизабизе]
Иццал[хисизабизе | код хисизабизе]
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 "Дагъистаналъул Республика. Муниципалияб гӀуцӀиялъул ракьазул гӀаммаб гӀатӀилъи". www.gks.ru (русский). Архивация: оригинал 2017-08-06. Боси: 2020-10-20. Unknown parameter
|deadlink=
ignored (|url-status=
suggested) (кумек) - ↑ 2022AA
- ↑ "General Information" (russian). Charodinsky District. Архивация: оригинал March 6, 2016. Боси: January 20, 2017. Invalid
|url-status=dead
(кумек); Check date values in:|access-date=, |archive-date=
(кумек)CS1 maint: unrecognized language (link) - ↑ Районированный Дагестан : (адм.-хоз. деление ДССР по новому районированию 1929 г.). — Махачкала : Орготд. ЦИК ДССР, 1930. — 56, XXIV, 114 с.
- ↑ Этносостав населения Дагестана
- ↑ Халип:Халкъалъул къадар/1959B
- ↑ Халип:Халкъалъул къадар/1970B
- ↑ Халип:Халкъалъул къадар/1979B
- ↑ Халип:Халкъалъул къадар/1989A
- ↑ "Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более" (русский). Архивация: оригинал 2012-02-03.
- ↑ 11,00 11,01 11,02 11,03 11,04 11,05 11,06 11,07 11,08 11,09 11,10 11,11 11,12 11,13 11,14 11,15 11,16 11,17 11,18 11,19 11,20 11,21 11,22 11,23 11,24 11,25 11,26 11,27 11,28 11,29 11,30 11,31 11,32 11,33 11,34 11,35 11,36 11,37 11,38 11,39 11,40 11,41 11,42 11,43 11,44 11,45 11,46 11,47 11,48 11,49 11,50 2010 соналъул ТӀолго Россиялъул агьлулъиялъул къадар рикӀкӀин. Табула № 11. Дагъистаналъул Республикаялъул шагьариял сверухълъиязул, муниципалиял районазул, шагьариял ва росдал поселениязул, шагьариял ва росдал чӀел-бакӀазул агьлулъиялъул риӀкӀен. (гІурус). Дата: 13 май 2014. Архивация: 13 май 2014 сон.
- ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2011 года
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года (гІурус). Дата: 31 май 2014. Архивация: 31 май 2014 сон.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов) (гІурус). Дата: 16 ноябрь 2013. Архивация: 16 ноябрь 2013 сон.
- ↑ Численность населения на 1 января 2014 года по сельским поселениям Республики Дагестан (гІурус). Дата: 17 апрель 2014. Архивация: 17 апрель 2014 сон.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года (гІурус). Дата: 6 август 2015. Архивация: 6 август 2015 сон.
- ↑ "Россиялъул Федерациялъул халкъалъул къадар муниципалиял гӀуцӀиязда рекъон 2016 соналъул 1 январалде" (русский). 2018-10-05. Архивация: оригинал 2021-05-08. Боси: 2021-05-15.
- ↑ Россиялъул Федерациялъул халкъалъул къадар муниципалиял гӀуцӀиязда рекъон 2017 соналъул 1 январалде (гІурус) (31 июль 2017). Дата: 31 июль 2017. Архивация: 31 июль 2017 сон.
- ↑ Россиялъул Федерациялъул халкъалъул къадар муниципалиял гӀуцӀиязда рекъон 2018 соналъул 1 январалде (гІурус). Дата: 25 июль 2018. Архивация: 26 июль 2018 сон.
- ↑ Россиялъул Федерациялъул халкъалъул къадар муниципалиял гӀуцӀиязда рекъон 2019 соналъул 1 январалде (гІурус). Дата: 31 июль 2019. Архивация: 2 май 2021 сон.
- ↑ Россиялъул Федерациялъул халкъалъул къадар муниципалиял гӀуцӀиязда рекъон 2020 соналъул 1 январалде (гІурус). Дата: 17 октябрь 2020. Архивация: 17 октябрь 2020 сон.
- ↑ 2021AA
- ↑ 2022AA
- ↑ "Дагъистаналъул Республикаялъул къанун 2002 соналъул 10 апрелалдаса N 16 «Дагъистаналъул Республикаялъул административиябгин территориалияб гӀуцӀиялъул хӀакъалъулӀ»". Архивация: оригинал 2018-04-02. Боси: 2016-09-23. Unknown parameter
|deadlink=
ignored (|url-status=
suggested) (кумек) - ↑ 25,0 25,1 "Дагъистаналъул Республикаялъул административиябгин территориалиял цвелазул реестр, 27.07.2018 № 00". Архивация: оригинал 2020-06-22. Боси: 2020-06-19. Unknown parameter
|deadlink=
ignored (|url-status=
suggested) (кумек); no-break space character in|title=
at position 96 (кумек) - ↑ 26,0 26,1 "Дагъистаналъул Республикаялъул къанун 2005 соналъул 13 январалдаса № 6 «Дагъистаналъул Республикаялъул муниципалиял гӀуцӀиязул статусалъул хӀакъалъулӀ»". Архивация: оригинал 2022-04-07. Боси: 2022-06-21. Unknown parameter
|deadlink=
ignored (|url-status=
suggested) (кумек) - ↑ 2022AA
- ↑ 2022AA
- ↑ 2022AA
- ↑ 2022AA
- ↑ 2022AA
- ↑ 2022AA
- ↑ 2022AA
- ↑ 2022AA
- ↑ 2022AA
- ↑ 2022AA
- ↑ 2022AA
- ↑ 2022AA
- ↑ 2022AA
- ↑ 2022AA
- ↑ 2022AA
- ↑ 2022AA
- ↑ 2022AA
РегӀелал[хисизабизе | код хисизабизе]
- "Дагъистаналъул муниципалитетал, МГӀ «ЧӀарада музх»". Архивация: оригинал 2014-09-06. Unknown parameter
|deadlink=
ignored (|url-status=
suggested) (кумек) - Мухъалъул расмияб сайт
- "Дагъистаналъул мухъал, гьезул марказал ва агьлулъиялъул къадар". sepho.narod.ru (русский). Боси: 2020-07-15. Unknown parameter
|deadlink=
ignored (|url-status=
suggested) (кумек) - "ЧӀарада мухъалда маданият". Архивация: оригинал 2016-03-04. Unknown parameter
|deadlink=
ignored (|url-status=
suggested) (кумек) - "ЧӀарада мухъ: фотографиял". Архивация: оригинал 2010-05-02. Unknown parameter
|deadlink=
ignored (|url-status=
suggested) (кумек)
- Графикалгун гьумерал
- Pages with disabled graphs
- Pages with citations using unsupported parameters
- CS1 русский-language sources (ru)
- Википедия:Statistical модулалда мекъал иццал ругел макъалаби
- CS1 errors: invalid parameter value
- CS1 errors: dates
- CS1 maint: unrecognized language
- Википедия:Cite web (хисизе webcitation-архив: deadlink yes)
- CS1 errors: invisible characters
- Articles with VIAF identifiers
- Pages with red-linked authority control categories
- Articles with WorldCat-VIAF identifiers
- ЧӀарада мухъ
- Авариялъул мухъал
- Дагъистаналъул мухъал