ЦӀулда
Росу | |
ЦӀулда | |
---|---|
42°16′22″ ш. гӀ. 46°43′16″ бб. х.HGЯO | |
Пачалихъ |
![]() |
Федерациялъул субъект | Дагъистан |
Муниципалияб мухъ | ЧӀарада мухъ |
Росдал поселение | СуметӀа росдал бо |
Тарих ва ракьхъвай | |
Централъул борхалъи | 1880 м |
СагӀтазул зона | UTC+3:00 |
Халкъ | |
Къадар | ↘225[1] чи (2010) |
Миллат(ал) | аварал |
Конфессия(л) | бусурбаби (суниял) |
Расмияб мацӀ | авар, гӀурус |
Цифрабазул идентификаторал | |
Почалъул индекс | 368453 |
ОКАТО код | 82259840005 |
ОКТМО код | 82659440106 |
|
ЦӀулда — Дагъистаналъул ЧӀарада мухъалда бугеб росу. Уна СуметӀа росдал боялде гъорлӀе.
Этимология[хисизабизе | код хисизабизе]
Росдал цIар лӀугьун бугин абула «цIул» абараб рагIудаса, гьелде тIаде бакIалъул суффикс «-да» жубан. Бицуна гьенир сверухъ некIсияб заманалда ризал рохьал рукIанила ва гьединлъидал росдал гIадамазул гьеб мехалъ аслияб пишалъун букIана цIулал устарлъи.[2]
Тарих[хисизабизе | код хисизабизе]
Капуразул хIабахъ (хабалахъ) абараб бакIалда археологазда ратун руго IX-XIV гI. хутIелал – шегI ва гь.ц. Гьеб бакI ккола ЦIулдаса Гьонлъоб колоде унеб нухлул башдаб манзилалда, нухалъул тIасаб рахъалда, лъарахъа 30 галиялъ тIадегIан.
Росу унаан Къарахъ болмухъалде гъорлӀе.
География[хисизабизе | код хисизабизе]
Росу буго мухъалъул марказ ЦӀуриса 10 км-алъ шималиябгин бакътӀерхьудехун, Къарал-гIоралъул квегIаб рагIалдаса 500 метралъ тIадегIан.
Жанисеб гӀуцӀи[хисизабизе | код хисизабизе]
Росу бикьула щуго бутIабазде – гъоркьехунал абун лъалаан ГIуртIа (КIвекьабазухъ, ТIутIраб рохенал; Тамарилал тухумалъул рукъзал рукIараб бакI) ва Росухъ (Оцилал) авалал, тIадехунал абулаан КIкIалануб (бикьула ТIаса- ва ГъоркьакIкIалануб ва ГьинтIа рохеназда; аслияб къагIидаялъ гьенир руго Гелчилал тухумалъул рукъзал) ва ТIалабазда (ХIайдарбегилал, ГIокьилал) авалазда. ГудекIаналда (гьаниб «ГулекIалда») рукIана ГIалилазул рукъзал. ЦIирарал рукъзал ва школалдаса гIуна цIияб цебехун хурзал рукIараб ХъутуртIа авал[2].
ЦIулдагун цо жамагIаталде гъорлъе уна 1,5 км-алъ гьелдаса рикIкIад бугеб Гьонлъоб росдал агьлуги. НахъезигIан гьезул ракьал рикьичIого рукIана, Гьонлъоб букIана цIулдасезул рукъзалги, ракьалги. Бицуна гьенир 2 тухум бугилан абун. ГьабсагIат гьениб буго 8 цIараки.
Кулаби[хисизабизе | код хисизабизе]
- МачIчIуб (Оцилал, ГIалилал),
- Гъогъода (ХIайдарбегилал, Тамарилал),
- Гьиндиб (Гелчилал).
Хасало гIи букIунаан ГIорхъануб, гьенир ругел нухъабазда жаниб къан.[2]
Бищун некIсияб мажгит букIун буго ТIабалазда абараб, росдада тIад бугеб авалалда. КIиабилеб мажгит бан буго ТIасакIкIалануб авалалда. Рохьаз сверун ккураб бакI букIана гьеб, мажгитги цIа ккун бухIана. Лъабабилеб мажгит 1689-б соналда бан буго гьанже бугеб росдал годекIаниб.
Демография[хисизабизе | код хисизабизе]
1828-б соналда ЦIулда 181 цIараки букIун буго (Хрисанф), амма 1830-л соназул ахиралде 150 цIараки ва 2 си бихьизабулеб буго (Мочульский).
Халкъалъул рикӀкӀен | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
1869[3] | 1888[4] | 1895[5] | 1926[6] | 1939[7] | 1970[8] | 1989[9] |
279 | ↗290 | ↗319 | ↗340 | ↗434 | ↘362 | ↘223 |
2002[10] | 2010[1] | |||||
↗261 | ↘225 |
Ккола моноэтникияб авар росулъун.
Тухумал[хисизабизе | код хисизабизе]
РосулӀ буго 6 тухум:
- Тамарилал (Тамар абараб цIаралдаса бачIараб; гIадамазул къадаралъул рахъалъ 3-абилеб; гьеб кьибил буго кьолболаб, некIо заманалдасаго ЦIулда чIун букIараб тухум, хутIарал тIаде рачIарал ккола; гьезул гIемер рахъана гIалимзаби, гьезда гьоркьоса ккола Къарахъа МухIамадтӀагьирги).
- Гелчилал (Гелач абурав чиясул цIар щвараб; гIадамазул къадаралъул рахъалъ 4-абилеб; гьез гIумру гьабулеб букIана Гьиндиб ва ГIорхъануб кулабахъ).
- Оцилал (бищун кIудияб тухум; оц хъун жамагIаталде гъорлъе лъугьарал рукIиналъ щванила цIар, гьез гIумру гьабулеб букIана БецIгIурухъ колода).
- ХIайдарбегилал (2-абилеб кIудияб тухум; гьезул чIей букIана Гъогъода колода).
- ГIокьилал (5-абилеб тухум; гIоркь рагIудаса лъугьанила цIар).
- ГIалилал (бищун гьитIинаб тухум; гьел гочанила МачIчIуб колодаса).[2]
Диаспораби[хисизабизе | код хисизабизе]
ЦIулдасезул гьабсагIат буго 400-гIанасеб цIараки: МахӀачхъала — 170, росулъ — 60-65, БагӀархъалаялда — 45–50, Баракат гьеналда — 10, Шамхал — 10, Алмало — 40, Шурагьиб — 5, Кочубей — 5, ЦӀуриб — 5 ва гъутада — 5. Жеги 1933 соналда Гъарачаялде гочана 4 вац, ва гьездаса ккарал 30 хъизан руго Гъарачай-Чергес республикалъул Марух, Учкекен росабалъ ва Кисловодск шагьаралда.[2]
Экономика[хисизабизе | код хисизабизе]
ЦIулдасез хур бекьун, гIи хьихьун, цIулал алатал гьарун гьабулаан бетIербахъи. Гелчилал тухумалъул чагIи ЦIоралдеги хьвадулел рукIун руго.
Мажгитал[хисизабизе | код хисизабизе]
Бищун некIсияб мажгит букIун буго ТIабалазда абараб, росдада тIад бугеб авалалда. КIиабилеб мажгит бан буго ТIасакIкIалануб авалалда. Рохьаз сверун ккураб бакI букIана гьеб, мажгитги цIа ккун бухIана. Лъабабилеб мажгит 1689-б соналда бан буго гьанже бугеб росдал годекIаниб.
Машгьурал росуцоял[хисизабизе | код хисизабизе]
- Къарахъа МухӀамадтӀагьир — авар ва дагъистанияв машгьурав гIалимчи, факъигь, Кавказалъул рагъул тарихчи ва имам Шамилил хъвадарухъан.
- МухӀамадгъазилазул ГӀабдулагь — Дагъистаналъул гIалимчи.
МугъчӀваял[хисизабизе | код хисизабизе]
- ↑ 1,0 1,1 2010 соналъул ТӀолго Россиялъул агьлулъиялъул къадар рикӀкӀин. Табула № 11. Дагъистаналъул Республикаялъул шагьариял сверухълъиязул, муниципалиял районазул, шагьариял ва росдал поселениязул, шагьариял ва росдал чӀел-бакӀазул агьлулъиялъул риӀкӀен. (гІурус). Дата: 13 май 2014. Архивация: 13 май 2014 сон.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 ШагIбан ХIафизов // Бицарал чагIи: Халикъова Аминат (1916 с.гь.), ГIабдулаева ПатIимат (1941 с.гь.), Тамирбудаев Тамимудар (1960 с.гь.)
- ↑ "Сборник статистических сведений о Кавказе, издаваемый Кавказским отделом Имп. Русского географического общества / Сост. и изд. под ред. Н.И. Воронова. Т. 1. - Тифлис, 1869. - 26. Т. 1. - 1869. - 653 с." (русский).
- ↑ Список населенных мест Дагестанской области. - Петровск : Типо-литография А.И. Михайлова, 1888. (гІурус).
- ↑ Памятная книжка Дагестанской области / Сост. Е.И. Козубский. - Темир-Хан-Шура : "Русская тип." В.М. Сорокина, 1895. - 724 с. разд. паг., 1 л. фронт. (портр.), 17 л. ил., карт.; 25. (гІурус).
- ↑ Районированный Дагестан : (адм.-хоз. деление ДССР по новому районированию 1929 г.). — Махачкала : Орготд. ЦИК ДССР, 1930. — 56, XXIV, 114 с.
- ↑ Список населённых мест с указанием численности населения по переписи 1939 года по Дагестанской АССР . — Махачкала, 1940. — 192 с.
- ↑ Состав населённых пунктов Дагестанской АССР по данным Всесоюзной переписей 1970 (статистический сборник) . — Махачкала: Дагестанское республиканское управление статистики Госкомстата РСФСР, 1971. — 145 с.
- ↑ Национальный состав населения городов, посёлков, районов и сельских населённых пунктов Дагестанской АССР по данным Всесоюзных переписей 1970, 1979 и 1989 годов (статистический сборник) . — Махачкала: Дагестанское республиканское управление статистики Госкомстата РСФСР, 1990. — 140 с.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года