ЦӀулда

Википедия — эркенаб энциклопедия сайталдасан материал
Росу
ЦӀулда
42°16′22″ ш. гӀ. 46°43′16″ бб. х.HGЯO
Пачалихъ  Россия
Федерациялъул субъект Дагъистан
Муниципалияб мухъ ЧӀарада мухъ
Росдал поселение СуметӀа росдал бо
Тарих ва ракьхъвай
Централъул борхалъи 1880 м
СагӀтазул зона UTC+3:00
Халкъ
Къадар 225[1] чи (2010)
Миллат(ал) аварал
Конфессия(л) бусурбаби (суниял)
Расмияб мацӀ авар, гӀурус
Цифрабазул идентификаторал
Почалъул индекс 368453
ОКАТО код 82259840005
ОКТМО код 82659440106
ЦӀулда (Россия)
ТӀанкӀ
ЦӀулда
Москва
ЦӀулда (Дагъистан)
МахӀачхъала
ЦӀуриб
ТӀанкӀ
ЦӀулда
ЦӀулда (ЧӀарада мухъ)
ЦӀуриб
ТӀанкӀ
ЦӀулда

ЦӀулдаДагъистаналъул ЧӀарада мухъалда бугеб росу. Уна СуметӀа росдал боялде гъорлӀе.

Этимология[хисизабизе | код хисизабизе]

Росдал цIар лӀугьун бугин абула «цIул» абараб рагIудаса, гьелде тIаде бакIалъул суффикс «-да» жубан. Бицуна гьенир сверухъ некIсияб заманалда ризал рохьал рукIанила ва гьединлъидал росдал гIадамазул гьеб мехалъ аслияб пишалъун букIана цIулал устарлъи.[2]

Тарих[хисизабизе | код хисизабизе]

Капуразул хIабахъ (хабалахъ) абараб бакIалда археологазда ратун руго IX-XIV гI. хутIелал – шегI ва гь.ц. Гьеб бакI ккола ЦIулдаса Гьонлъоб колоде унеб нухлул башдаб манзилалда, нухалъул тIасаб рахъалда, лъарахъа 30 галиялъ тIадегIан.

Росу унаан Къарахъ болмухъалде гъорлӀе.

География[хисизабизе | код хисизабизе]

Росу буго мухъалъул марказ ЦӀуриса 10 км-алъ шималиябгин бакътӀерхьудехун, Къарал-гIоралъул квегIаб рагIалдаса 500 метралъ тIадегIан.

Жанисеб гӀуцӀи[хисизабизе | код хисизабизе]

Росу бикьула щуго бутIабазде – гъоркьехунал абун лъалаан ГIуртIа (КIвекьабазухъ, ТIутIраб рохенал; Тамарилал тухумалъул рукъзал рукIараб бакI) ва Росухъ (Оцилал) авалал, тIадехунал абулаан КIкIалануб (бикьула ТIаса- ва ГъоркьакIкIалануб ва ГьинтIа рохеназда; аслияб къагIидаялъ гьенир руго Гелчилал тухумалъул рукъзал) ва ТIалабазда (ХIайдарбегилал, ГIокьилал) авалазда. ГудекIаналда (гьаниб «ГулекIалда») рукIана ГIалилазул рукъзал. ЦIирарал рукъзал ва школалдаса гIуна цIияб цебехун хурзал рукIараб ХъутуртIа авал[2].

ЦIулдагун цо жамагIаталде гъорлъе уна 1,5 км-алъ гьелдаса рикIкIад бугеб Гьонлъоб росдал агьлуги. НахъезигIан гьезул ракьал рикьичIого рукIана, Гьонлъоб букIана цIулдасезул рукъзалги, ракьалги. Бицуна гьенир 2 тухум бугилан абун. ГьабсагIат гьениб буго 8 цIараки.

Кулаби[хисизабизе | код хисизабизе]

  1. МачIчIуб (Оцилал, ГIалилал),
  2. Гъогъода (ХIайдарбегилал, Тамарилал),
  3. Гьиндиб (Гелчилал).

Хасало гIи букIунаан ГIорхъануб, гьенир ругел нухъабазда жаниб къан.[2]

Бищун некIсияб мажгит букIун буго ТIабалазда абараб, росдада тIад бугеб авалалда. КIиабилеб мажгит бан буго ТIасакIкIалануб авалалда. Рохьаз сверун ккураб бакI букIана гьеб, мажгитги цIа ккун бухIана. Лъабабилеб мажгит 1689-б соналда бан буго гьанже бугеб росдал годекIаниб.

Демография[хисизабизе | код хисизабизе]

1828-б соналда ЦIулда 181 цIараки букIун буго (Хрисанф), амма 1830-л соназул ахиралде 150 цIараки ва 2 си бихьизабулеб буго (Мочульский).

Халкъалъул рикӀкӀен
1869[3]1888[4]1895[5]1926[6]1939[7]1970[8]1989[9]
279290319340434362223
2002[10]2010[1]
261225


Ккола моноэтникияб авар росулъун.

Тухумал[хисизабизе | код хисизабизе]

РосулӀ буго 6 тухум:

  1. Тамарилал (Тамар абараб цIаралдаса бачIараб; гIадамазул къадаралъул рахъалъ 3-абилеб; гьеб кьибил буго кьолболаб, некIо заманалдасаго ЦIулда чIун букIараб тухум, хутIарал тIаде рачIарал ккола; гьезул гIемер рахъана гIалимзаби, гьезда гьоркьоса ккола Къарахъа МухIамадтӀагьирги).
  2. Гелчилал (Гелач абурав чиясул цIар щвараб; гIадамазул къадаралъул рахъалъ 4-абилеб; гьез гIумру гьабулеб букIана Гьиндиб ва ГIорхъануб кулабахъ).
  3. Оцилал (бищун кIудияб тухум; оц хъун жамагIаталде гъорлъе лъугьарал рукIиналъ щванила цIар, гьез гIумру гьабулеб букIана БецIгIурухъ колода).
  4. ХIайдарбегилал (2-абилеб кIудияб тухум; гьезул чIей букIана Гъогъода колода).
  5. ГIокьилал (5-абилеб тухум; гIоркь рагIудаса лъугьанила цIар).
  6. ГIалилал (бищун гьитIинаб тухум; гьел гочанила МачIчIуб колодаса).[2]

Диаспораби[хисизабизе | код хисизабизе]

ЦIулдасезул гьабсагIат буго 400-гIанасеб цIараки: МахӀачхъала — 170, росулъ — 60-65, БагӀархъалаялда — 45–50, Баракат гьеналда — 10, Шамхал — 10, Алмало — 40, Шурагьиб — 5, Кочубей — 5, ЦӀуриб — 5 ва гъутада — 5. Жеги 1933 соналда Гъарачаялде гочана 4 вац, ва гьездаса ккарал 30 хъизан руго Гъарачай-Чергес республикалъул Марух, Учкекен росабалъ ва Кисловодск шагьаралда.[2]

Экономика[хисизабизе | код хисизабизе]

ЦIулдасез хур бекьун, гIи хьихьун, цIулал алатал гьарун гьабулаан бетIербахъи. Гелчилал тухумалъул чагIи ЦIоралдеги хьвадулел рукIун руго.

Мажгитал[хисизабизе | код хисизабизе]

Бищун некIсияб мажгит букIун буго ТIабалазда абараб, росдада тIад бугеб авалалда. КIиабилеб мажгит бан буго ТIасакIкIалануб авалалда. Рохьаз сверун ккураб бакI букIана гьеб, мажгитги цIа ккун бухIана. Лъабабилеб мажгит 1689-б соналда бан буго гьанже бугеб росдал годекIаниб.

Машгьурал росуцоял[хисизабизе | код хисизабизе]

МугъчӀваял[хисизабизе | код хисизабизе]

  1. 1,0 1,1 2010 соналъул ТӀолго Россиялъул агьлулъиялъул къадар рикӀкӀин. Табула № 11. Дагъистаналъул Республикаялъул шагьариял сверухълъиязул, муниципалиял районазул, шагьариял ва росдал поселениязул, шагьариял ва росдал чӀел-бакӀазул агьлулъиялъул риӀкӀен. (гІурус). Дата: 13 май 2014. Архивация: 13 май 2014 сон.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 "ШагIбан ХIафизов // Бицарал чагIи: Халикъова Аминат (1916 с.гь.), ГIабдулаева ПатIимат (1941 с.гь.), Тамирбудаев Тамимудар (1960 с.гь.)". Архивация оригинал (2022-08-11). Халагьи 2022-05-02. {{cite web}}: Invalid |url-status=хвараб (квеки)
  3. "Сборник статистических сведений о Кавказе, издаваемый Кавказским отделом Имп. Русского географического общества / Сост. и изд. под ред. Н.И. Воронова. Т. 1. - Тифлис, 1869. - 26. Т. 1. - 1869. - 653 с." (in русский).
  4. Список населенных мест Дагестанской области. - Петровск : Типо-литография А.И. Михайлова, 1888. (гІурус).
  5. Памятная книжка Дагестанской области / Сост. Е.И. Козубский. - Темир-Хан-Шура : "Русская тип." В.М. Сорокина, 1895. - 724 с. разд. паг., 1 л. фронт. (портр.), 17 л. ил., карт.; 25. (гІурус).
  6. Районированный Дагестан : (адм.-хоз. деление ДССР по новому районированию 1929 г.). — Махачкала : Орготд. ЦИК ДССР, 1930. — 56, XXIV, 114 с.
  7. Список населённых мест с указанием численности населения по переписи 1939 года по Дагестанской АССР. — Махачкала, 1940. — 192 с.
  8. Состав населённых пунктов Дагестанской АССР по данным Всесоюзной переписей 1970 (статистический сборник). — Махачкала: Дагестанское республиканское управление статистики Госкомстата РСФСР, 1971. — 145 с.
  9. Национальный состав населения городов, посёлков, районов и сельских населённых пунктов Дагестанской АССР по данным Всесоюзных переписей 1970, 1979 и 1989 годов (статистический сборник). — Махачкала: Дагестанское республиканское управление статистики Госкомстата РСФСР, 1990. — 140 с.
  10. Всероссийская перепись населения 2002 года

РегӀелал[хисизабизе | код хисизабизе]