Кавказ

Кавказ
Кавказалъул топография
Координатал	42°15′40″ ш. гӀ. 44°07′16″ бб. х.
Пачалихъал	Азарбижан Армения Гуржия Россия ГӀахьалал ареаби Халип:Флаг / Иран Халип:Флаг / Туркия
БутӀаккун рикӀкӀарал ва риккӀинчӀел пачалихъал	Абхазия Жанубияб Гьиристан
Автономиял республикаби ва федералиял регионал	Абхазия ( 2008 соналдаса къватӀиб) Адигъия АчӀария Адигъия Гъалмугъ Дагъистан Ингушетия Краснодар край Къабарда-Балкъар Къарачай-Черкессия Нахчиван Ставропол край Чечня Шималияб Гьиристан-Алания
Демоним	Кавказиял
СагӀтазул зонаби	UTC+02:00, UTC+03:00, UTC+03:30, UTC+04:00, UTC+04:30
Бищун борхатаб мегӀер	Элбрус (5642 м)

Кавка́з, ялъуни Кавка́зия — географиялъул икълим, цІикІкІунисеб бутІа мугІрузул, жиб Евразиялда бугеб. Гьеб ккола Бакъбаккул-Европаялъул гІодоблъиялъул жанубияб рахъалда, Европаялъул ва Азиялъул гІорхъода. Гьелъ гъолъе рачуна Россиялде, Гуржиялде, Азарбижаналде ва ЦIамухъалде гъорлъе унел ракьал ва гьединго цо-цояз гурони рикӀкӀинчӀел Абхазия ва Жанубияб Гьиристан ва рикӀкӀинчӀеб МугӀрузулаб Гъарабагъалъул Жумгьурият. БакътІерхьудасан ЧІегІер ва бакъбаккудасан Каспий ралъадаз гІорхъиги чІван буго гьелъие.

Этимология

«Кавказ» (н.-грек Καύκασος) абураб цӀар тӀоцебе дадечӀвалеб буго некӀсиял греказул авторазул асаразулъ: Эсхилили (VI—V гӀасраби н. щ.) «Прометей маххда варав» ва Геродотил асаразда (V гӀасру н. щ.). Эратосфениде (III гӀ. н. щ.) мугъчӀвайги гьабун, Страбоница рехсолеб буго Кавказалда ругел гӀадамаз гьелде "Каспий" абулилан, гьеб кколеб буго хъвалсараб хӀужжалъун Καύκασος абураб цӀар къватӀиса бачӀараб букӀиналъе.

Сванетиялда

Καύκασος абураб рагӀи лъугьине бичӀчӀулеб гьечӀо, лингвистазул кинаб букӀаниги этимология кьеялъулъ гьечӀо цо ккураб позиция.

Физикиябги географияб икълимлъизаби

Геологиябгин геоморфологияб гӀуцӀиялда рекъон Кавказалъул территория шималияб рахъалдаса жанубияб рахъалде бикьула ункъго аслияб орфографияб зона, жал Кавказалъул гӀуцӀадулал бутӀабазде дандекколел:

• Цебекавказалъулаб гӀатӀилъи,
• КӀудияб Кавказалъул мугӀрузулаб система (КӀудияб Кавказалъул бал ва Шималияб Кавказ),
• Нахъакавказалъулаб депрессия, гьелда гъорлъ:
  • Колхидаялъул гӀодоблъи,
  • Кура-Аракс гӀодоблъи,
• Нахъакавказалъулаб тӀалъи (ЦӀамухъ тӀалъиялъул шималияб бутӀа), кӀиго батӀи-батӀияб геологиябгин геоморфологияб ва физикиябги географияб икълималдаса гӀуцӀараб:
  • ГьитӀинаб Кавказалъул мугӀрузулаб система,
  • Жавахетгин ЦӀамухъ тӀалъи — ЦӀамухъ тӀалъиялъул шималиябгин бакъбаккул рахъ.

Халкъ

Аслияб макъала: Кавказалъул халкъал

Антропологиял тайпаби

Дагъистаниял

Европеоидияб раса:

Кавкасионияб тайпа:

• аварал,
• агъулал,
• балкариял,
• бацбиял,
• даргинал,
• ингушал,
• карачаял,
• лакал,
• лезгиял,
• осети,
• рутулал,
• табасаранал,
• чачанал;
• гуржиязул шималиялгин бакъбаккул ва бакъбаккул этносал: кахетиял, хевсурал, мохевал, тушисел, пшавал, мтиулал, гудамакарисел, рачинал, ингилоял;

Понтияб гъоркьтайпа:

• адигъал (адигъисел,
• кабардисел, черкесал),
• абазинал,
• абхазал,
• понтиял грекал,
• гуржиязул бакътӀерхьул субэтносал: аджариял, гуриял, имеретиял, лечхумал, картвелал, мегрелал, сванал;

Каспияб гъоркьтайпа:

• къажарал,
• лъарагӀал,
• татал,
• хиналугал,
• хъалтагъал,
• шахдагисел.

Арменоидияб тайпа:

• эрмениял,
• ассириял.

Халкъал

Аслияб макъала: Кавказалъул халкъал

Этнолингвистикиял къокъаби Кавказалъул регионалда

Кавказалъул территориялда гӀумру гьабун буго 50 рахъун халкъал, хасаб маланиятги мацӀалги ругел. Гьединго Кавказалда руго батӀи-батӀияб заманалда жал рачӀун чӀчӀарал халкъал, кавказияллъун жал кколарел: гӀурусал, украиниял, курдал, ассириял, татарал, жугьутӀал ва цогидал.

Кавказалъул халкъал мацӀазда рекъон рикьула лъабго аслияб къокъаялде:

• Кавказиял хъизаназул:
  • Картвел мацӀазул хъизаналъул халкъал: хъузхъул, мингрелал, сванал;
  • Абхазгин адигъ мацӀазул хъизаналъул халкъал: абазинал, абхазал, адигъал (кабардисел, черкесал, адигъисел, шапсугал)
  • Нахгин дагъистаниял мацӀазул хъизаналъул халкъал:
    • Нах мацӀазул: бацбиял, ингушал, чачанал;
    • Дагъистаналъул мацӀазул: аварал, даргинал, тумал, лезгиял, рутулал, хъалтагъал.

• Алтаялъулал мацӀазул хъизаналъул хакъал
  • тюрк мацӀазул: лъарагӀал, къажарал, балкарал, карачаял, трухменал, нугъаял ва туркал-месхетиял.

• Индоевропиял мацӀазул хъизаналъул халкъал:
  • Ираналъул гӀаркьел: осетинал, езидал, курдал, талишал, татал.
  • цогидал: гӀурусал, эрмениял, грекал.

Дин

Кавказалда ругел аслиял динал ккола насранияб дин ва Ислам, гьединго руго жугьутӀ дин кколелги.

Кавказалъул пачалихъал ва икълмал

Азарбижан Гуржия Халип:Флаг / Эрменистан

Россия Халип:Флаг / Адигъистан Дагъистан Ингушетия Халип:Флаг / Кабардино-Балкария Халип:Флаг / Карачаево-Черкесия Халип:Флаг / Хьундасеб Гьиристан Халип:Флаг / Буртиялъ Краснодар край Ставропол край

Абхазия (част. призн.) Халип:Флаг / Бакъда Гьиристан (цо-цояз рикӀкӀараб пачалихъ) Халип:Флаг / МугӀрузулаб Гъарабагъалъул Жумгьурият (рикӀкӀинчӀеб пачалихъ)

Кьал бугел бакӀал

Кавказалда кьал букӀарал ва жеги бугел бакӀал руго:

• Абхазия — гуржиязулгин абхазазул конфликт. ХӀалуцараб фаза 1992-1993 саназда, 1998, 2001, 2008 саназда.
• Дагъистан — жанисеб кьал ва Чачаналъа тӀадекӀанци. ХӀалуцараб фаза 1999 соналъ.
• МугӀрузулаб Гъарабагъ — эрмениязулгин къажаразул конфликт. ХӀалуцараб фаза 1992–1994 сонал ва 2016 соналъул апрелалда
• Шималияб Осетия-Алания — осетингин ингушазул конфликт. ХӀалуцараб фаза 1992, 1999 саназ.
• Чачан — чачан конфликт. ХӀалуцараб фаза 1994–1996 ва 1999–2000 саназда.
• Жанубияб Осетия — гуржиязулгин осетиназул конфликт. ХӀалуцараб фаза 1989– 1992, 2004 ва 2008 саназ.

Балагье гьединго

• Кавказалъул халкъал
• Кавказалъул мацӀал
• Кавказалъул мугӀрул
• КӀудияб Кавказ
• ГьитӀинаб Кавказ

Иццал

• Bachvarova, Mary R., From Hittite to Homer: The Anatolian Background of Ancient Greek Epic, Cambridge University Press, 2016. ISBN 978-0521509794.
• Coene, Frederick (2009). The Caucasus: An Introduction. Routledge. ISBN 978-0-415-48660-6.
• Colarusso, John, Nart Sagas from the Caucasus: Myths and Legends from the Circassians, Abazas, Abkhaz, and Ubykhs, Princeton University Press, 2002, 2014. ISBN 9781400865284.
• Cornell, Susan E., Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus.
• de Waal, Thomas (2010). The Caucasus: An Introduction. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-539977-6.
• Golvin, Ivan, The Caucasus.
• Griffin, Nicholas, Caucasus: A Journey to the Land Between Christianity and Islam, University of Chicago Press, 2004. ISBN 9780226308593.
• Hunt, David, Legends of the Caucasus, Saqi Books, London, 2012. ISBN 978-0863568237.
• Mayor, Adrienne (2016), "Introduction to the Paperback Edition" in Nart Sagas: Ancient Myths and Legends of the Circassians and Abkhazians, by John Colarusso, Princeton University Press, 2016. ISBN 978-0691-16914-9.
• Suny, Ronald Grigor (1994). The Making of the Georgian Nation (2nd ред.). Indiana University Press. ISBN 0-253-20915-3.

ТӀадеги цӀалиялъе

• Baumer, Christoph (2021). History of the Caucasus - Volume 1: At the Crossroads of Empires (Hardback). London: I.B. Tauris. ISBN 9781788310079.
• Dubrovin, Nikolai F. The history of wars and Russian domination in the Caucasus (История войны и владычества русских на Кавказе). Sankt-Petersburg, 1871–1888, at Runivers.ru in DjVu and PDF formats.
• Fadeev, Rostislav Andreevich (1860). Sixty years of the Caucasian War (Шестьдесят лет Кавказской войны). Tiflis, at Runivers.ru in DjVu format.
• Gagarin, G. G. (1840). Costumes Caucasus (Костюмы Кавказа). Paris, at Runivers.ru in DjVu and PDF formats.
• Gasimov, Zaur (2011). The Caucasus, European History Online, Mainz: Institute of European History, retrieved: 18 November 2011.
• Kaziev Shapi (2003). Caucasian highlanders (Повседневная жизнь горцев Северного Кавказа в XIX в.). Everyday life of the Caucasian Highlanders. The 19th Century (In the co-authorship with I. Karpeev). "Molodaya Gvardiy" publishers. Moscow ISBN 5-235-02585-7

РегӀелал

• Caucasian Journal — a multilingual online journal on South Caucasus
• Articles and Photography on Artsakh (Nagorno-Karabakh) from UK Photojournalist Russell Pollard
• Information for travellers and others about Caucasus and Georgia
• Caucasian Review of International Affairs—an academic journal on the South Caucasus
• BBC News: North Caucasus at a glance, 8 September 2005
• United Nations Environment Programme map: Landcover of the Caucasus
• United Nations Environment Programme map: Population density of the Caucasus
• Food Security in Caucasus (FAO) Archived 10 август 2013 at the Wayback Machine
• Caucasus and Iran Archived 2007-10-12 at the Wayback Machine entry in Encyclopædia Iranica
• University of Turin-Observatory on Caucasus
• Circassians Caucasus Web (Turkish)
• Georgian Biodiversity Database (checklists for ca. 11,000 plant and animal species) Archived 2020-09-17 at the Wayback Machine
• WHAT TO SEE IN CAUCASUS MOUNTAINS Archived 24 октобер 2020 at the Wayback Machine