Авар–гӀандиял мацӀал

Авар–гӀандиял мацӀал
Географияб тӀибитӀи	Дагъистан Чачан
Лингвистикияб классификация	Хьондакавказияб Авар–гӀандиял мацӀал
Инс-мацӀ	Инс-авар-гӀандияб
Гъоркьрикьи	Авар ГӀандиял
Glottolog	ГьечӀо
Авар–гӀандиял

Ава́р–гІанди́ял мацІал ккола хьонда-бакъаккул кавказияб мацӀазулаб хъизамул анкьго кьучӀаб гӀаркьалил цояблъун; цо-цо цӀунтӀиял мацӀазда цадахъ эб цойиде бачуна авар–гӀандияб–цӀунтӀияб къокъаялде. ГӀаркьел бикьула авар ва гӀандиял мацӀазде. Жинда 800,000 гӀанасев чи кӀалъалеб авар мацӀ буго литературияблъун гӀандиял мацӀал рахьдалаблъун кколев 60,000 чиясеги , гьединго гӀагарал цӀунтӀиял мацӀазда кӀалъалезеги.

Хронологиял гӀурхъаби авар–гӀандияб, гьединго жибго гӀандияб къокъаги бикьиялъул руго батӀиял: авар–гӀандияб — НЩ 2-абилеб азарсонидаса нилӀер эралде щун, гӀандияб — НЩ 1-себ азарсонил кьороса VIII нусраде щвезегӀан. М. Е. Алексеевас тӀарамагъадисеб букӀараб мехлъун рикӀкӀунеб буго нилӀер эра байбихьаралдаса VIII нусриде щвезегӀан; Ю. Б. Коряковас, глоттохронологиялъул баяназде мугъчӀвайги гьабун, авар–гӀандияб къокъа бикьи босулеб буго НЩ 2-абилеб азарсонил, гӀандияб бикьи — НЩ 1-себ азарсонил кьоробе.

ГӀуцӀи

ГъорлӀе рачуна Авар, багвалазул, балъхъадерил, гъодоберисезул, гӀандисезул, кӀкӀаратӀисезул, тӀиндисезул, гӀахьвалазул, чӀамалазул мацӀал. Авар мацӀ буго киназего, цадахъ цӀунтӀсезеги болмацӀлъун.

Main areas of Northeast Caucasian languages

Шулцида (2009) рекъон Авар–гӀандиял мацӀазул буго хадусеб хъизамулаб гъветӀ:

• Авар–гӀандияб хъизан
  • Авар мацӀ
  • ГӀандиял
    • ГӀандисезул
    • ГӀахьвахъ–ТӀинди
      • ГӀахьвалазул
      • КкӀаратӀа–ТӀинди
        • КкӀаралазул
        • Болъихъ–ТӀинди
          • Балъхъадерил
          • Гъодоберисезул
          • ЧӀамалазул
          • Багвал–ТӀинди
            • Багвалазул
            • ТӀиндисезул

ГӀандиял мацӀал, И. М. Дяконовасдаги С. А. Старостинидаги рекъон, рикьула щуго гьитӀинаб субгрупалде, (авар мацӀ хъалеб буго авар–гӀандиял мацӀазул анлӀабилеб (бакъаккул) субгрупалъун):

• БахътӀерхьул субгрупа:
  • ГӀандисезул
• Хьонда-тӀерхьул субгрупа:
  • Балъхъадерил
  • Гъодоберисезул
• Хьондасеб субгрупа:
  • Багвалазул
  • ТӀиндисезул
  • ЧӀамалазул
• Хьонда-баккул субгрупа:
  • КкӀаратӀисезул
• Централаб подгруппа:
  • ГӀахьвалазул

Глоттохронологиял баяназ бихьизабулеб буго инс-гӀандияб мацӀ групазде биххи цомехда лӀугьинчӀолъи. Гьелда хурхун Ю. Б. Коряковасл батӀахъулеб буго лъабго група батӀиял цӀаралгун.:

• бахъда-баккул субгрупа (гӀахьвалазул мацӀ), бищун цеда батӀалъараб;
• хьондасеб субгрупа (гӀандисезул мацӀ);
• жанисеб гӀандияб субгрупа (хутӀараб анлӀго мацӀ), гьезулӀа тӀоце батӀалъун буго кӀкӀаралазул мацӀ.

Лексика

№	Инс-форма	АВ	БГВ	БЛЪ	ГЪД	ГӀНД	ГӀХЬ	ККӀР	ТӀНД	ЧӀМЛ
1	*di-n	dun / дун	dẽ	den(i)	den	den	dene	den	de	dī̃
2	*mi-n	mun / мун	mẽ	min	min	men	mene	men	me	mī
7		hab / гьаб					гьабе
11		щив
12		щиб
22	*ci-	co / цо	se-b	se-b	se-b	ce-w	če-be	ce-b	se-b	se-b
23	*ḳi-	ḳi-go / кӀиго	ḳ́e-ra	ḳe-da	ḳ́e-da	č̣e-gu	ḳe-da	ḳe-da	ḳ́e-ja	eč̣i-da
45		ччугӀа
47	*χʷoʔi	hoj / гьой	hʷaj	χʷaj	χʷaji	χʷoj	χʷē	χʷaj	χʷā	χʷaj
48		наццӀ
64	*biHV, *ħinHi	bi / би				hin	hini
65	*roƛ̣:i	raƛ̣:á / ракьа	raƛ̣:	raƛ̣:ir	raƛ̣:in	roƛ̣:i	raƛ̣:i	raƛ̣:e	raƛ̣:i	jaƛ̣:il
67	*qonu	χonó / хоно		χanu		qonu	qanu	hanu		χan
68		лӀар
69	*roč̣:V	rač̣: / раччӀ
73	*ħandi	ʕin / гӀин	haḳ́iṭa	hanṭuḳa		hanṭiḳa	hãde	hanṭiḳa	hanḳ́iṭa	anna
74	*ħarHi	ber / бер	hač̣a	haj	haj	harḳu	ḳeha	harḳa	haḳ́a	hač̣a
75	*mihar	meʕér / мегӀер	miʕar	miʕar	mihar	mahar	miʕa	miʕar	mijar	maj
77	*coluj	ca / ца	salu	salu		sol	čilo	sale	salu	salʷ
78	*mic̣:i	mac̣: / маццӀ	mic̣:	mic̣:i	mic:i	mic̣:i	*mic̣:i	mac̣:i	mic:i	miṣ
83	*kʷo-	kʷer / квер
103		лъазе
109		хвезе
128		кьезе
147	*bV(r)q̇:V, *miʎi	baq̇: / бакъ	miʎ	mĩhi	miʎi	miʎi	miʎi	miʎe	miʎi	miʎ
148	*birc̣:ʷi	moc̣: / моцӀ	boc̣:	purc̣:u	purc:u	borc̣:i	boc̣:o	borc̣:o	boc:u	boṣ
150	*ʎ:inʔi	ʎ:im / лъим	ʎ:ẽ	ʎ:eni	ʎ:eni	ʎ:en	ʎ:eni	ʎ:ẽji	ʎ:ẽ	ʎ:ī̃
155	*c̣:onʔi	c̣:am / цӀам	c̣:ãʔi	c̣:ãʔi	c:ãji	c̣:on	c̣:ani	c̣:ãji	c:ā̃	ṣā̃
156		гамачӀ
163		гьури
179	*c̣aʔi	c̣a / цӀа	c̣aj	c̣aj	c̣aji	c̣a	č̣ari	c̣aj	c̣ā	c̣ā
179		лъагӀел
182	*=ic̣-	цӀураб
183	*c̣inhV-	c̣íja-b цӀияб	c̣inu-b	c̣ĩu	c̣ĩju	c̣iw	č̣ĩ-da	c̣ijo-m	c̣ĩhu-b	c̣ĩw
207	*c̣:iri	c̣:ar / цӀар	c̣:er	c̣:eri	c̣:eri	c̣:er	c̣:eri	c̣:eri	c:era

Схема

Авар–гӀандиял	Авар Хьондасел Хундерил Бакъаккул БакътӀерхьул БолмацӀ Бакъдасел Гьидерил ГӀандалазул Анцухъдерил ГьочотӀисезул Закаталисезул Къаралазул Бакълъухъезул Къелдерил КъехӀдерил БецӀдерил ГӀунтӀадерил Щулелъдерил Инс-авар ГӀандиял ГӀандисезул ТӀаса-гӀандисезул Гъоркьа-гӀандисезул ГӀахьвалазул ЦӀунтӀа-гӀахьвалазул Кьанусезул КкӀаратӀисезул КкӀаратӀисезул ГӀанчихъезул РацилӀезул Инхелосезул Сивухъезул ТӀукитӀисезул Балъхъадерил Болъихъезул МигӀарсосезул Гъодоберисузул ЧӀамалазул ГьигьалӀезул ЧӀамалазул Багвалазул Кванадисезул Хуштадисезул Лъиссисезул ТӀиндисезул ТӀаса-тӀиндисезул Гъоркьа-тӀиндисезул	авар група гӀандияб група
Инс-мацӀ

Ралагье гьединго

• Кавказалъул мацӀал

МугъчӀваял

Библиография

• Алексеев, М. Е. (1999). "Аварский язык.". Языки мира. Кавказские языки. Москва: Academia. гь. 480. ISBN 5-87444-079-8.
• Дьяконов, И. М.; Старостин, С. А. (1988). "Хуррито-урартские и восточнокавказские языки" (PDF). Древний Восток: этнокультурные связи. Москва: Наука. гь. 164–207/341. ISBN 5-02-016792-4.
• Коряков, Ю. Б. (2006). "Реестр кавказских языков" (PDF). Атлас кавказских языков. Москва: Пилигрим. гь. 76. ISBN 5-9900772-1-1.
• Шулц, Волфганг (21 Април 2013), "The Languages of the Caucasus" (PDF), The Languages of the Caucasus, IATS University of Munich