Хундерил сверел

Ху́ндерил сверел, гьединго гьоркьохъеб яги централаб^[1] — авар мацӀалъул диалект, жиб хьондасеб тӀадгаруде гъорлӀе унеб бакътӀерхьулги бакъаккулги сверелалда цадахъ. Ккола батӀи-батӀиял гаргаразул конгламератлъун, жиб тӀибитӀун бугеб Централаб Авариялда: аслияб куцалъ Хунзахъги Онсокологи мухъазда, гьединго гьезулгун гӀорхъоде кколел Бакълъул мухъалъул цо-цо росабалӀги. Гьелъ гъорлӀе бачунеб конгламерат бикьизе бегьула магӀарулги, нахъахьиндалги, хьи́ндалги гаргаразде.

ГӀемериселъ жиб болмацӀалъулги стандартмацӀалъулги кьоччӀокь бугилан рикӀкӀунеб хундерил сверел буго авар мацӀалъул жибго жиндаго чӀараб сверел, лексикаги морфологияги стандарталде цӀакъ гӀагараб, фонетика абуни батӀияб. Рагьукъазул стандарталъулго гӀадинаб система букӀаго, хундерил сверелалда буго гӀатӀидаб рагьаразул система, жиндица халаталги назаллъаралги рагьарал, гьединго полифтонгал гъорлӀе рачунеб. ГӀатӀидго данчӀвала рагӀабазулӀ ва га́рулӀ классиял ва гьезда релълъарал рагьукъал тӀагӀин, гьеб буго кинабниги стандарталдаса батӀалъиялъул кьучӀда бугеб феноменон.

ТӀибитӀи

Хундерил сверел тӀибитӀун буго Централаб Авариялда, аслияб куцалъ Онсокологи Хунзахъги мухъазда. Бакъдасеб рахъалда элъул ареалалъул гӀурхъи буго Шамилил мухъалда, гьениб диалекталда кӀалъалеб лъабго росу буго: ДатунатӀа, Къваниб, НитӀаб. Гьениса тӀадехун бугеб Хунзахъ мухъалъул киналниги росаби руго эб свералида кӀалъалел, жал бакъаккул свералида кӀалъалел ГьитӀинаб ГьоцӀалӀ, КӀудияб ГьоцӀалӀ, ТӀагьада, Уздалросо, ХъахӀикӀкӀал хутӀизегӀан. Онсоколо мухъалъул кӀиго росу — Рихьуни (жубараб сверел) ва ГьаракӀуни (бакъаккул сверел) — хутӀизегӀан киналго ккола хундерил свералида кӀалъалеллъун. Гьединго хундерил сверел буго Бакълъул мухъалъул Игьалиги, Гьарадерихъги.

Жанисеб рикьи

Хундерил сверел унгоги буго жидеда гаргаразул конгламерат. Гаргарал руго цоцаде цӀакъ гӀагарал, жидер цо-цо хаслъи бугел, кӀалъалелъул гьел риччӀула, хӀо цоялъул цогиялдаса батӀалъи букӀинги лъала. Жидер фонетикияб батӀалъуда рекъон, гьел гаргарал рикьизе бегьула лъабиде:

МагӀарул — Хунзахъ тӀалъул росабазул гаргарал (жалго хундерилги хӀебдалазулги), гьанибего хъвазе бегьула Гьарадерихъ росдалги;
Нахъахьиндал — Хунзахъ мухъалъул бакътӀерхьуда ругел росабазул гаргарал.
Хьи́ндал — Авар гӀорккун ругел Онсоколо мухъалъулги ва Бакълъул мухъалъул Игьали росдалги гаргарал.

Фонология

Рагьарал

Борхи	Кьер
Борхи	Цересел	БакьулӀел	Нахъисел
ТӀасиял	i, iː		u, uː
ТӀал-гьоркьохъел	e, eː		o, eː
Гъоркьиял		ä, äː

Хундерил свералида буго стандартмацӀалде данде ккун дагьабги гӀатӀидаб рагьаразул система, жиндица гъорлӀе рачунеб халатал рагьаралги, дифтонгалги. Цо-цо гаргаразулӀ дандчӀвала назалиял рагьаралги, назалиял дифтонгалги.

Хундерил свералил рагьаразул системалъулӀ цӀикӀкӀаниселъ данчӀвала тӀасиял, яги рорхатал рагьарал /i, u/. Гьединлъидал гьел ккола удулел, У гьаракь абулел, бакъдасел свералаби гӀадин. Руго гаргарал тӀад-гьоркьохъеб /o/ тӀубанго гьечӀеб, элъул бакӀалда кибго тӀасияб /u/ гьаракь хӀалтӀизабулел, гьезде гъорлӀе уна игьелдерилаб, гьарадерилаб. Нахъахьиндалазул гаргарал руго одулел, гьезулӀ кибгогӀадин абула тӀад-гьоркьохъеб /o/, стандарталда /u/ абулелъубцин.

МагӀарул	(игьелдерил гьарадерил)	Нахъахьиндал	Стандарт
ро́су	ру́су	ро́со	ро́су
ке́ту	ке́ту	ке́то	ке́ту
оц	уц	оц	оц

МагӀарул гаргаразулӀ гьединго гӀемериселъ батула /i/. Стандарталда /e/ батулелъуб, мисалалъе, инфинитивазулӀ, каузативазулӀ, дативазулӀ ва цогидазулӀ, магӀарул гаргаразда кибго абула /i/, нахъахьиндалазул гаргаразда абула стандарталда гӀадин /e/ (цо-цо бакӀалда стандартаб /i/ бугелъубги):

МагӀарул Хьиндал	Нахъахьиндал	Стандарт
хӀа́лтӀизи	хӀа́лтӀизе	хӀа́лтӀизе
букӀинизи	букӀинайзе	букӀинабизе
бу́ги	бу́ге	бу́геб
ва́сас̄и	ва́сас̄е	ва́сас̄е
къас̄и́	къас̄е́	къас̄и́

Халалъарал рагьарал

Халалъараллъун букӀине бегьула щуябго рагьараб /iː/ (Ӣ), /uː/ (Ӯ), /eː/ (Е̄ ), /oː/ (О̄ ), /aː/ (А̄ ). Хундерил свералида рагьарал гьаркьал халалъула кӀиго релълъараб рагьараб гьаркьида гьоркьоса рагьукъаб тӀагӀун, гьеб кӀиябго аскӀобе ккеялдалъун. Гьез хӀала магӀна батӀахъул рол: эл (цӀарубакӀ) — э̄л (эбел), чӀар — чӀар (чӀабар), лал — лал (лабал).^[2]

Халатаб борхатаб цебесеб гургинлъичӀеб рагьараб /iː/ букӀуна стандарталда кӀиго И гьаркьида гьоркьоб хундерилалда тӀагӀунеб рагьукъаб бугелъуб:

Хундерил	ИФА	Стандарт
ц̄Ӏӣл	t͡sːʼiːl	ц̄Ӏиби́л
кьӣл	/t͡ɬːʼiːl/	кьиби́л
хьӣл	xiːl	хьиби́л

Яги гьеб букӀине рес буго -ий- конструкт цолъун, цожварал рагӀабазул дативалъулӀ ва щий гьикъул цӀарубакӀалъулӀ. Нахъахьиндалазул гаргаразулӀ гьединго 2-абилеб классалъул рачӀул 5 сериялъулӀги.

Хундерил	ИФА	Стандарт
дӣ	diː	ди́е
л̄ъӣ	ɬːiː	л̄ъи́е
щӣ	ʃːiː	щий
хурӣ	χu.riː	хури́бе

Гьеб гьаракь батулел хассал бакӀалги руго, гьанибго рехсезе бегьула позиционияб халалъиги. Мисалалъе, херехьдерил гаргаралда гьеб гьаракь батула гьикъул цӀарубакӀазулъ, жиб лӀугьараб -ниги комплекс гьоркьоса -г- тӀагӀун цолъиялдалъун, мисалалъе, щунӣ (щивниги), щинӣ (щийниги). ГӀарадерил гаргаралда халалъараб И лӀугьуна цолъул формалъул дативазда: бацӀӣ (бацӀие), тӀанчӀӣ (тӀанчӀие), хӀатӀӣ (хӀатӀие).^[a]^[2]

МагӀарул гаргаразда данчӀвазе гьединго позиционияб халалъараб /iː/, жиб рекъонкколеб хьиндал ва нахъахьиндал гаргаразул дифтонгазе. Гьеб лӀугьуна хадусеб куцалда стандарталдаса магӀарулалде: /ä.bi/ > /äi̯/ > (/e/) > /iː/. Халалъиги гьениб букӀуна кӀиабизе лӀугьараб.

Хундерил	Нахъахьиндал	Стандарт
/iː/ ~ /i/	/äi̯/	/а.bi/
гьӣзе	гьаи̯зе	гьаби́зе
щӣзе	щаи̯зе	~ щайзе

Халатаб борхатаб нахъисеб гургинлъараб рагьараб uː данчӀвала гьанщадерилги, гӀарадерилги, хьинда́дерилги гаргаразда, гьединго игьелдерилалда адвербазулӀ, жал стандарталда классазулал кколел:

Хундерил	ИФА	Стандарт
щӯ	/ʃːuː	щив
жӯ	/ʒuː/	жив
ас̄кӀӯ	/ʔäsː.kʼuː/^[b]	аскӀо́в

ТӀаса-бакьулӀеб цебесеб гургинлъичӀеб рагьараб [eː] цӀикӀкӀаниселъ букӀуна гьоркьоса рагьукъаб тӀагӀун кӀиго Е цодецӀаралъуб.

Хундерил	ИФА	Стандарт
э̄л	/eːl/	эбе́л
э̄н	/eːn/	эме́н
э̄х̄а	/ʔeː.χːa	гьемехалъ

Халатаб Е данчӀвала цо-цо гаргаразул ниж цӀарубакӀул хъвалсарал формабазулӀ, мисалалъе, нахъахьиндалазул не̄ц̄а — стандарталда ниже́ца. Свералида /ʒ/ гьаракь тӀагӀин билӀараб жо гуро, амма гьаб бакӀалда гьеб фонетикияб процессалъул хал гьабизе бегьула: /ʒ/ > /j/ ин гӀадин, жиб хассго данчӀвалеб нахъахьиндалазул гаргаразулӀ. Жибго гьеб j гьаракь тӀагӀин буго тайпадулаб процесслъун.

ТӀаса-бакьулӀеб нахъисеб гургинлъараб рагьараб [o] данчӀвала цӀикӀкӀаниселъ кӀиго О гьаракь цоцаде цӀаялдалъун.

Хундерил	ИФА	Стандарт
гьо̄л	/hoːl/	гьобо́л
хӀо̄да	/ħoː.dä/	хӀобо́да
ччо̄ри	/t͡ʃːoː.ri/	ччобо́ри

Халатаб О данчӀвала цогидал бакӀазлаги:

Нахъахьиндалазул гаргаразул цо-цо вариантазул гьанжесеб гӀахьалаб мехалъул гьечӀолъул формабазулӀ, мисалалъе, стандартаб бегьу́ларо — гьанщадерил бегьо̄рой.
Чиясул классалъул адвербги гьанжесеб мехалъул вербги цолъаралъуб: ас̄кӀо̄го — станд. аскӀо́в вуго.

Гъоркьияб гьоркьохъеб гургинлъичӀеб рагьараб [ä] букӀуна кӀиго А гьаркьида гьоркьоса рагьукъаб тӀагӀун, гьел цолъулелъуб:

Хундерил	ИФА	Стандарт
чӀа̄р	/t͡ʃʼäːr/	чӀабар
рукъза̄хъ	/ruq͡χːʼ.zäːq͡χː/	рукъзабахъ
хурза̄хъ	/χur.zäːq͡χː/	хурзабахъ
цӀа̄л	/t͡sʼäːl/	цӀа́ял

Назалиял рагьарал

Жибго жиндаго бугеб назализация данчӀвала, мисалалъе, хьиндадерил гаргаралда: гьу́ᵸкъизе /ˈhũ.q͡χːʼi.ze/ ("лъелӀе тӀерхьине"), гьенибго назализациялъул буго магӀна батӀахъул кӀварги, гьу́ᵸкъизе — гьукъизе. Гьединго хьиндадерил, игьелдерил гаргаразда назаллъула цӀикӀкӀанисел -VnC- комплекс бугел рагӀаби:

Игьелдерил	Хьиндадерил	Стандарт
а́ᵸлӀу	а́ᵸлӀо	анлӀго
у́ᵸкъу	у́ᵸкъо	у́нкъго

Дифтонгал

Рагьаразул халалъи кӀиго цохӀого рагьараб цоцаде цӀан лӀугьунеб батани, дифтонгизация букӀуна, гьоркьоса рагьукъаб тӀагӀун, кӀиго батӀияб рагьараб аскӀобе ккедал. Хундерил свералида дифтонгизация данчӀвала хьи́ндал ва нахъахьиндал гаргаразулӀ, магӀарул гаргаразда абуни дифтонгазул бакӀалда ратула халалъарал рагьарал, гьеб риккӀине бегьула кӀиабизесеб процесслъун.

Рагьукъал

Рагьукъазул система буго болмацӀалда бугеб гӀадинаб, цо-цо гаргаразулӀ дандчӀвазе бегьула батӀиял рагьукъалги.

Морфология

Морфологияб рахъалъ хундерил сверел гӀемер батӀияб гьечӀо стандарталдаса. Бугеб батӀалъиги лӀугьараб буго классалъул гӀаламатал тӀагӀиналдалъун. Хундерил сверелалда дагьабги гӀатӀидго хӀалтӀизабула кӀиабилеб свери. ГӀемерлъул формаби рукӀуна -и яги -ай (-зай) суффиксаз гьарурал. Аналитикиял вербалиял формаби цоцаде цӀан лӀугьуна синтетикиял формаби.

МугъчӀваял

Комментариял

^ Цогидал гаргаразда, мисалалъе, мадугьалихъ бугеб хьиндадерилалда кьабизаби гьечӀеб гьебго позициялда халалъи данчӀваларо.
^ Нахъахьиндал гаргаразулӀ гьеб бакӀалда букӀун халалъараб /o/: /ʔäsː.kʼoː/. МагӀарулаб кколеб цӀигьулдерил гаргаралда аскӀоб рагӀи абула тӀобараб ассимилациягун (a/o): оскӀо /ʔosː.kʼoː/

Иццал

^ МикагӀилилазул 1959, гь. 483.
^ ^a ^b МухӀамадилазул, И. Самира (2011). "Долгие гласные в оротинском говоре аварского языка" [Авар мацӀалъул гӀарадерил гаргарул халалъарал рагьарал]. Вестник Университета Российской академии образования (5): 139–142. Щвей 2024-03-06.

Библиография

МикагӀилилазул, Ш. И. (1959). Бокарев, Е. А. (ред.). Очерки аварской диалектологии [Авар диалектологиялъул хъвай-хъвагӀаял]. Ленинград: СССРалъул гӀелмабазул академиялъул пресс. гь. 510.
СагӀидилазул, М. (1953). Нахахиндалальсие говоры аварского языка [Авар мацӀалъул нахъахьиндал гаргарал]. МахӀачхъала: Рукописный фонд ДНЦ РАН.

[3] Цогидал гаргаразда, мисалалъе, мадугьалихъ бугеб хьиндадерилалда кьабизаби гьечӀеб гьебго позициялда халалъи данчӀваларо.

[1u-4] Нахъахьиндал гаргаразулӀ гьеб бакӀалда букӀун халалъараб /o/: /ʔäsː.kʼoː/. МагӀарулаб кколеб цӀигьулдерил гаргаралда аскӀоб рагӀи абула тӀобараб ассимилациягун (a/o): оскӀо /ʔosː.kʼoː/

[FOOTNOTEМикагӀилилазул1959483-1] МикагӀилилазул 1959, гь. 483.

[ГӀарадерил2011-2] МухӀамадилазул, И. Самира (2011). "Долгие гласные в оротинском говоре аварского языка" [Авар мацӀалъул гӀарадерил гаргарул халалъарал рагьарал]. Вестник Университета Российской академии образования (5): 139–142. Щвей 2024-03-06.

[1]

[2]

[a]

[b]