Перейти к содержанию

Хьиндахъ (Хунзахъ мухъ)

Википедия — эркенаб энциклопедия сайталдасан материал
Гьаб терминалъул руго цогидал магӀнабиги, ралагье: Хьиндахъ.
Хьиндахъ
Росу
Росдал сурат
Росдал сурат
Хьиндахъ бугеб мес
Карта
Хьиндахъ бугеб Хунзахъ мухъ
Хьиндахъ
Хьиндахъ
Хьиндахъ карталда
Хьиндахъ бугеб Дагъистаналъул Республика
Хьиндахъ
Хьиндахъ
Хьиндахъ (Дагъистаналъул Республика)
Хьиндахъ бугеб Европияб Россия
Хьиндахъ
Хьиндахъ
Хьиндахъ (Европияб Россия)
Хьиндахъ бугеб Россия
Хьиндахъ
Хьиндахъ
Хьиндахъ (Россия)
Координатал: 42°39′N 46°34′E / 42.650°N 46.567°E / 42.650; 46.567
ПачалихъРоссия
Федералаб субйектДагъистан
Административияб районХунзахъ мухъ
Борхалъи
1000 m (3000 ft)
Популация
 • РикӀкӀен 
(2021)[1]
495
ДемонимХьинда́л

Хьи́ндахъ — Дагъистаналъул Хунзахъ мухъалъул росу, Нахъахьиндаллъуда бугеб. Коло росдада цадахъ Хьиндахъ росдал боялде гъорлӀе уна ва гьелъул административияб центерги ккола.[2]

Этимология

[хисизабизе | код хисизабизе]

Росдада цIар бачIиналда хурхун буго лъабгониги версия:

  • ТӀоцебеселда рекъон цӀар бачӀарабхинаб абураб рагIудасан; гьеб ритIухъ гьабиялъе бачунеб буго Хьиндахъ росу бугеб бакI хинаб букIиналъул факт.
  • КӀиабилелда рекъон, росдал цӀар хьин абураб рагIудаса бачӀун буго; биценазда рекъон, Хьиндахъ росдада цере рукIун руго хIуцIал, гьениб гьарзаго бижулеб букIун буго хьин, ва росдал гӀадамаз хӀалтӀизабулеб букӀун буго.
  • Лъабабилеб версия буго бищун уяблъун рикӀкӀинесеб, элда рекъон росдал цӀар буго Хьиндаллъи терминалдаса яги гьебго рагӀи лӀугьараб кьолбодаса бачӀараб ва бахьинаб рагӀуе гӀагараб.

География

[хисизабизе | код хисизабизе]

Бугеб мес

[хисизабизе | код хисизабизе]

Росу буго Хунзахъ мухъалъул хьондасебгин бакътIерхьул рахъалда, мухъалъул центр Хунзахъа 17 км-алъ рикIкIад, Бакълъул мухъалъулгун гIорхъода. Росдал гIурхъи буго Хунзахъ мухъалъул ГIоротIа, МочӀохъ, ГӀочӀло росабигун, гьединго Бакълъул мухъалъул Гьарадерихъ росдал богун.

Географияб рахъалъ Хьиндахъ росу ккола БакътӀерхьул Хьиндаллъуде, ва мадугьалихъ ругел росабигун цадахъ уна Нахъахьиндаллъи абулеб регионалде. Бакъбаккудехун бугеб росдал ракь цураб буго МагӀаруллъиялда.

Релиеф

[хисизабизе | код хисизабизе]

Росу шартIияб къагIидаялъ бикьула кIиго бутIаялде — цIияб (ГьаматIа роххен) ва басрияб рахъалде. Басрияб рахъалъ ккола хьундасебгин бакъбаккул рахъалдехун бугеб экспозицияги ва тIубанго гуреб лъар ккун эхебе бугеб лъарал ракьул террасаги. ГьаматIа авал буго росдадаса лъар ккун добехун, бакъбаккул рахъалде дагьабго гьетIи бугеб гохIда.

Терраса буго кIкIалахараб; руго иццалги. Тектоникияб планалда росу ккола ЧIалда синклиналалъул хьундасебгин бакътерхьул кваркьиялде. Росу бугеб бакIалъул ракьбагъарун буго 7 балл. Росдада цебесан чвахулеб ГIанди гIорул гIаркьеллъун жиб кколеб лъар. Гьелъул цIадал райдал, кIудияб ихх лӀугьуна. Лъараца бахъула рагIаллъи; рачIунел ганчIал рукIуна 2 метралде щолелги.

Росдал хьондасебгин бакъбаккул рахъалда буго 300 метралъул лъар, гьелъулги кIудияб цIад байдал лӀугьуна ихх.[3]

Рижел

[хисизабизе | код хисизабизе]

Хунзахъ тӀалъуде данде ккун, рижел гIемер батӀияб буго. Хинаб расалъуда букIиналъги, регьелал букIиналъги, росулӀ ахал гIезари цебетIураб буго. РукIуна батIи-батIиял пихъал: гIеч, гени, курак, микьир, кокон; камуларо цIибилги багIли-жагаги; букIуна цIулакьо (руго нусго сон барал гъутIбиги), амма ахирисел соназ цӀулакьудал гъутӀби ракъвалел руго.

Росдал территориялда буго цӀакъ батӀи-батӀияб ландшафт, гьелъие хасиятал рижалил шартӀазда рекъон, территория бикьизе бегьула чанго зоналде. Бакъбаккулги хьундасебги рахъ, балалда цураб, буго лъагӀалида жаниб бищун гӀемерал къояз бакъул чӀоразукьеги кколеб. Релиеф гьениб буго аслияб куцалъ балъахараб, гьетӀараб. Гьеб рахъалда бижьула бакъги бокьулеб, гӀемер лъимги къваригӀунареб гъветӀ-хер. ГъутӀбузул гьенир рижула пихъилал, дандчӀвала чӀегӀерзазил, гӀинтӀидул, гъарцӀидул батӀа-батӀаго ругел хъархъалги, гьединго тӀубарал массивалги. Хурдузул аслияб форма гьениб буго хӀет, цогидал навгӀазул хурдул дандчӀвала къанагӀат. Расалъуде перпендикуларго ругел кӀкӀалахарал бакӀазда дандчӀвала тӀобанго батӀияб флора.

Росдадаса бакъдасебгин бакъбаккул рахъалда буго накIкIил рохь. Бакъдасеб рахъалдехун кколел бакӀазда (бакӀалъул гаргаралда хьунда) дандчIвала батӀи-батӀияб гъветӀ-хер. чIчIвад, мах, бигьаро, микк, рицI, ботI, батIи-батIиял хурдул, гьезда гьоркьор даруялги. Хъархъазул данде чIвала сани, гIонхъори, цIцIени, гIинтIи.

ГIалхул хIайваназул данде чIвала гIанкIал, цурдул, гIанграл, бацIал, болъонал, гIандокьал. ХIанчӀазул: цIумал, хъарчигъаби, гъудул, мокъокъал.

История

[хисизабизе | код хисизабизе]

БакӀалъул биценазда рекъон, росдае кьучӀ лъун буго ГьацӀалухъ росулӀа рачIарал чагӀаз (гьецIел-хьиндал абун буго абиги). Росдае кьучӀ лъуразул цӀарал цӀунун хутӀун руго росулӀ, элги ккола: ГIаликIо, Сайид, ГIумардибир, ГIабдулмуъмин, Чакар, Залихай, ГIашурай, ГьитIинагIали; гьезул тухамалъул цӀарги буго ГIалкIал, эб тухум жакъа къоцаги буго Хьиндахъ. ТӀоцебе росу букӀун буго гьанже бугеб бакӀалдаса тӀадегӀан, бакъда, ЦӀалӀ абураб месда. Гьенир жеги-жеги ратула, рукъзабазул хутIарал кьучӀал, цIа бакулел рукIарал бакIазул лъалкIал.

XVӀӀ гIасруялъул ахиралда ЦIалӀ чӀелги тун, чагӀи рахъун руго гъоркьегIан, жанжесеб росдал Гьажукь рохен бугеб бакIалде, лъарада гӀагарлъухъ. Биценал руго, рахъиналъе гIилла букIанин ЦIалӀ борхьал гIемерлъи, гьез лъимал гъанкъи. Цоги гIилла букIун батизе бегула ЦIалъ лъим дагьлъи. Росдада сверун анкьгоялде гIунтIун рукIун руго хабзалги,гьанже цо гурони гьечIо. Гьеб хабзалалӀ батараб бищун басрияб зоное буго лъабнусидаса цIикIкIараб сон.

Хьиндахъ букӀана Авар нуцаллъиялъул росу.[4] Росдал историялъул кӀвар бугеб ицц ккола XIX гӀасруялъул тӀоцесеб бащалъуда Хьиндахъа чияс гӀарабалъ хъвараб документ, жиндир цӀунун хутӀун бугеб 1928 соналъ бахъарб копия. Эб документалда буго XVIII–XIX гӀасрабазул лӀугьа-бахъин рехсон.[5] 1785—1794 соназда букӀана хьиндадерил мачӀхъадерилгун кьал, жиб лӀугӀизабураб КӀудияв ГӀума-нуцалас кӀиябго росдада гьоркьоб къотӀи гьабун, цинги ГьацӀалухъ росдаде щвезегӀан рукӀарал хьиндадерил ракьазде претензиябиги тӀагӀинарун, гьижрияб 1209 соналъул жумадул-авал моцӀалъ (1794 сон).[6]

1802 соналдаса, Нуцаллъиялда династияб кризис багъарун, цин ГӀоротӀа росдаца, хадуцун Анкьросдал цогидал росабазги магъало кьей тана, цинги хьиндалазул балъги къабул гьабуна. Хьиндадеридаги босизабуна гьеб балъ, гьелда рекъараб гьаги тӀамизабуна. Гьеб жо сабаблъун, нуцаллъун вачӀарав СултӀан АхӀмад-хан Авариясдаги нахъахьиндалазул росабаздаги гьоркьоб ккана кьал, тӀоцебесеб тунка-гӀуси букӀана Тек-майданалда. Хьиндахъ росдал чагӀиги хьиндалазул балъалда хадур рилӀун ругелъул, ханасул чагӀаз хъамуна хьиндадерил 500 цӀцӀе бугеб рехъен. Гьелда данде, нахъахьиндалаз чабхъен гьабуна ЛъагӀелухъ букӀараб ханасул боцӀулги рехъаде, эбги жидедаго гьоркьоб бикьана. СултӀан АхӀмад-хан вачӀана боги бачун Мущуливе. Эсде данде бахъараб нахъахьиндалазул боца лъабго къоялъ сверунккуна ханасул щула́, мущулдерил ракьалда букӀараб. Ракълилаб къотӀи гьабуна, милъи́де чагӀиги кьун, щула́ги щвана нахъахьиндалазе. Нахъа цинги СултӀан АхӀмад-хан, Аваралъулги Магьдилазул ханлъиялъулги боял ракӀарун, вачӀана Дики-майданалтӀе. ХӀо, эзда дандечӀел гьабизе рачӀана ансалги, хьиндалазул боги. Гьеб бакӀалда дандечӀун рукӀарал рахъал рачӀана ракълиде, гьабураб къотӀуда рекъон, Нахъахьиндалазги игьелдерицаги кьезе букӀана цохӀо къали ролӀул, гӀиядаса магъалоги; гьединго гьеб территориялда чӀи чӀвани яги ругъун щвезабуни кьолеб гӀакӀаги кьезе букӀана магъалолъун, эб кинабго щвезабизеги букӀана Хунзахъе гуреб, ЛъагӀелухъе.[6]

XIX гӀасруялъул кӀиабилеб бащалъуде, Хьиндахъа кьолеб магъало букӀана: 1 къалиги, сахӀил ункъидаса лъабго бутӀаги ролӀул, гвенегадул 2 къали, 1 лъабсонил хӀелеко; чахъаби ругезги, цӀцӀани ругезги рехъадулӀа цо-цо бетӀер. Гьединго лъабго натӀица халатаб 60 гӀанса, буртӀинкилщил биццалъиги бугеб, хъахӀаб кьералъул, битӀараб, цӀвакараб; 60 гомог, 6 къали цӀулакьодул рахъда́л, цӀалкӀун къачӀараб. Щибаб цӀаракухъа 2 ролӀулги 1 гвенегадулги къали, жеги бащдакъали гвенегадул, богол рикьи́ абулеб. Околазул кьибилалдаса 40 къали ролӀул; жудухъ мухь — 32 къали, лъел рикьи́ — 40-ги бащдабги къали гвенегадул. Гьединго ххине къачӀараб ролӀул 40ги бащдабги къали, нихдал 12 къали.[4]

РосулӀ абула, гьанжесеб мажгиталда гъоркъехун 50 рукъ букIанин (гьабсагIат буго 3–4 ). 1845 сонил риидал кIудияб лъар бачIун, рукъзалги, гьениб букIараб мажгитги хвезарун руго. ЦIияб мажгит бан буго 1847 соналъ, элъул хъвай-хъвагӀи гьабун буго мажгиталда жаниб, элдаса нахъе буго хӀалтӀулебги. 1830–1835 саназда росулъ байбихьун буго батӀатӀ (картошка) гIезабизе. ТIоцебе гьеб байбихьун буго Чупалав абулев чияс; гьесие картошка битIун бачIун буго Хунзахъа Хъайтмаз абулев гьоболас, гьес, живго вачIун, малъунги буго картошка хIалтIизабизе. Батараб хъвай-хъвагIиялда буго, гьижраялъул 1310 соналъ (1889 сон),, росулӀ ракь багъарун, гIемерал чагIи хванилан.

Кавказалъул рагъда Хьиндахъа гIахьаллъун руго Чондотилавги Чухъилдибирги (гьел шагьидлъун руго АхIулгохIда). Росдал биценалда рекъон, Имам Шамил муридзабигун вачIун вукIун вуго Хьиндахъе; гьениб шаригIаталъе кьучIги батун, Шамил нахъвуссун вуго ЦIатанихъе. Имаматалъул мехалда Хьиндахъ росу кколаан Нахъа-Хьиндаллъул наиблъуде гъорлӀе.

ЧӀейилаб рагъул соназ росдаца болшевиказде дандечIей гьабуна. 1919 соналъ болшевикал рачIана росдаде тӀаде балагьараб МагIарул-рагIалде, гьенисан росдатӀе бан буго гIарадул гулла. ГIадамал росуги тун ана КилалӀе гин гьенир рукIана кӀиго моцIица. Болшевикал лӀугьана чIобоголъараб росулъе, росу тун инчIого ратарал гIадамалги чIван, бата-кIвараб жоги бикъун, гьез росу чIунтIизабун тана.

1920 соналъ росулӀ байбихьана цIадулунти. 1920−1922 соназда росулӀ лъуна совет низам. ВЦИКалъул 1921 соналъул 20 январалъул декреталдалъун гIуцIана Авар сверухълъул ЦIатIанихъ бутӀаялде кколеб Хьиндахъ росдал совет. 1928 соналъ Хьиндахъ росу ана цIигIуцIараб Хунзахъ мухъалде гъорлӀе. 1930 соналъ росулӀ рагьана школа. 1936 соналъ гIуцIана Калининил цIаралда бугеб совхоз; гьениб букIана 148 цIараки, 35 гектар мегъалъул, 45 гектар ахазул, 125 хIайван, 220 чахъу-цIцIеги. ВДНХ-ялъул дугъги, чанго орденги босун букIана колхозалъ.

КӀиабилеб дунялалъулаб рагъда Хьиндахъаги Колосаги ана 68 чи, гьезул 36 чи нахъ вуссинчIо.

1948 соналъ росулӀ рагьана анкьго сонил школа-интернат, гьенир цIалулаан Колоса, Гьарадерихъа, ГIочIлоса лъимал.

П. В. С. ДАССРалъул 1954 соналъул 18 августалъул амруялдалъун Хьиндахъ росдал совет къана, росу бачана ГIоротIа росдал советалде гъорлӀе. 12 соналдаса гьебго П. В. С. ДАССРалъул 1966 соналъул 17 январалъул асруялдалъун Хьиндахъги Кологи гъорлӀеги унеб Хьиндахъ росдал бо букӀахъинабуна.

1965 соналъ рагьана цIияб школа. Гьеб школа лъазабуна гьоркьохъеблъун 1975 соналда. 2010 соналъ бана цIияб кIитIалаяб школа.

Демография

[хисизабизе | код хисизабизе]
Халкъалъул къадар
1888[7]1895[8]1926[9]1939[10]1970[11]1989[12]2002[13]
266↘254↗266↗347↗352↗394↗732
2010[14]
↘560
100
200
300
400
500
600
700
800
1926
2010

Хьиндахъ ккола моноэтникияб авар росулъун. Росдал чӀагӀазда абулеб цӀар ккола хьинда́л (хъв. хьинда́дери-); хьиндадерил буго жидерго гаргар, жиб хундерил свералил кколеб ва нахъахьиндал къокъаялде гъорлӀе унеб.

Жанисеб гӀуцӀи

[хисизабизе | код хисизабизе]

Хьиндахъ росу бикьула ункъго роххаде: Гажукь, БакьулӀ, Онсоди, Гьамала.

  • Гажу́кь роххен буго росдал бакътӀерхьул рахъалда, Гажула абулеб гохӀил аххада. Гьеб ккола росдал бищун басрияб роххен. Гьениб бугеб къватӀ — Двалъарахъ ("Заречная").
  • Ба́кьулӀ роххен буго бищун кӀудияб, гьениб буго болмажгит; къватӀалда цӀар — БакьулӀ ("Центральная"). БакьулӀ ва Гажукь роххада гьоркьоб буго кӀкӀал.
  • Онсо́ди роххен буго бакъбаккул рахъалда; гьениб буго Онсоди къватӀ ("Онсодинская"). Лъар ккун эхебе буго Лъара́тӀа къватӀ ("Речная").
  • Гьамала роххен (яги ГьаматӀа) буго лъар ккун цогияб рахъалда, гьебго цӀар бугеб гохӀда. Гьеб буго цӀияб авал; гьениб буго школаги, росдал администрацияги. КъватӀалда цӀар — Ошкол ("Школьная"). [15]

Галерея

[хисизабизе | код хисизабизе]
  • Хасалил рижел
    Хасалил рижел
  • Росдада аскӀоб бугеб рохь
    Росдада аскӀоб бугеб рохь
  • Росдал цӀияб школа
    Росдал цӀияб школа

МугъчӀваял

[хисизабизе | код хисизабизе]
  1. ^ "1.5. Численность населения городских округов, муниципальных районов, муниципальных округов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов Республики Дагестан". Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (на 1 октября 2021 года). Щвей 2024-06-25.
  2. ^ "Дагъистаналъул Республикалъул 2005 соналъул 13 январалдаса къанун N 6: "Дагъистаналъул Республикалъул муниципалиял гӀуцӀабазул гӀорхъабазул ва статусалъул хӀакъалъулӀ"". Архивация оригинал, 2015-02-03. Щвей 2018-02-12.
  3. ^ "О результатах инженерно-геологического исследования села Хиндах" из администрации сельского поселения "Сельсовет Хиндахский"
  4. ^ a b Хашаев, Х.-М. (1969). Феодальные отношения в Дагестане XX — начало XX вв. Архивные материалы (PDF). Москва: Наука. гь. 263.
  5. ^ Айтберов, Т. М. (1998). Хрестоматия по истории права и государства Дагестана в XVIII-XIX вв. Ч. I (PDF). Махачкала: Издательство ДГУ. гь. 30. ISBN 5-230-12964-6.
  6. ^ a b Айтберов, Т. М. (1999). Хрестоматия по истории права и государства Дагестана в XVIII-XIX вв. Ч. II (PDF). Махачкала: Издательство ДГУ. гьгь. 8–12. ISBN 5-230-12964-6.
  7. ^ Список населенных мест Дагестанской области. - Петровск : Типо-литография А.И. Михайлова, 1888. (гІурус).
  8. ^ Памятная книжка Дагестанской области / Сост. Е.И. Козубский. - Темир-Хан-Шура : "Русская тип." В.М. Сорокина, 1895. - 724 с. разд. паг., 1 л. фронт. (портр.), 17 л. ил., карт.; 25. (гІурус).
  9. ^ Районированный Дагестан : (адм.-хоз. деление ДССР по новому районированию 1929 г.). — Махачкала : Орготд. ЦИК ДССР, 1930. — 56, XXIV, 114 с.
  10. ^ Список населённых мест с указанием численности населения по переписи 1939 года по Дагестанской АССР. — Махачкала, 1940. — 192 с.
  11. ^ Состав населённых пунктов Дагестанской АССР по данным Всесоюзной переписей 1970 (статистический сборник). — Махачкала: Дагестанское республиканское управление статистики Госкомстата РСФСР, 1971. — 145 с.
  12. ^ Национальный состав населения городов, посёлков, районов и сельских населённых пунктов Дагестанской АССР по данным Всесоюзных переписей 1970, 1979 и 1989 годов (статистический сборник). — Махачкала: Дагестанское республиканское управление статистики Госкомстата РСФСР, 1990. — 140 с.
  13. ^ Всероссийская перепись населения 2002 года
  14. ^ 2010 соналъул ТӀолго Россиялъул агьлулъиялъул къадар рикӀкӀин. Табула № 11. Дагъистаналъул Республикаялъул шагьариял сверухълъиязул, муниципалиял районазул, шагьариял ва росдал поселениязул, шагьариял ва росдал чӀел-бакӀазул агьлулъиялъул риӀкӀен. (гІурус). Дата: 13 май 2014. Архивация: 13 май 2014 сон.
  15. ^ http://index.kodifikant.ru/ru/0503900004700
Босараб бакӀ — «https://av.wikipedia.org/w/index.php?title=Хьиндахъ_(Хунзахъ_мухъ)&oldid=94535»