Парс мацӀ

Википедия — эркенаб энциклопедия сайталдасан материал
Перейти к навигации Перейти к поиску
Парс
فارسی (фāрси), форсӣ (фарси)
Farsi.svg
Фарси абураб рагІи, настагІликъ хатІалда хъвараб)
Абулеб къагӀида [fɒːɾˈsiː] ( listen)
Территория
КӀалъалезул къадар
 70 миллион[7]
(кинавниги 110 млн)[6]
Цересел формаби
Стандартиял формаби
Диалектал
Расмияб статус
Расмияблъун бугеб бакӀ
Рекъезабулеб гӀуцӀи
МацӀалъул кодал
ISO 639-1 fa
ISO 639-2 per (B)
fas (T)
ISO 639-3 fas – inclusive code
Individual codes:
pes – Ираналъул парс мацІ
prs – Дари мацІ
tgk – Таджик макІ
aiq – Аймакъ сверел
bhh – Бухори сверел
haz – Гьазараги сверел
jpr – ЖугьутІгин парс мацІ
phv – Пагьлавани
deh – Дегьвари
jdt – ЖугьутІгин тат мацІ
ttt – Кавказалъул тат
Глоттолог fars1254[9]
Лингвосфера
58-AAC (Wider Persian)
> 58-AAC-c (Central Persian)
Persian Language Location Map.svg
Парс мацІ тІоцебесеб мацІлъул бугеб территория (сверелалги гъорлъе рачун)
Map of Persian speakers.svg
Парс лингвосфера.
Легенда

     Расмияб мацІ      КІалъалезул къадар 1 000 000-алдаса цІикІкІараб      КІалъалезул къадар 500 000–1 000 000 гьоркьоб      КІалъалезул къадар 100 000 – 500 000 гьоркьоб      КІалъалезул къадар 25 000 – 100 000 гьоркьоб

     КІалъалезул къадар 25 000 / гьечІо
Гьаб макъалаялда руго ХФА-лъул ишараби. Визуализациялъе къварегӀараб кумек[en] гьечӀони, Юникодалъул ишарабазул бакӀазда рихьизаризе бегьула гьикъул ишараби, ункъбокӀонал яги цогидал ишараби[en]. ХФА-лъул ишарабазул байбихьул малъа-хъваязухъ балагье Справка:ХФА[en].

Парс, Парси, ялъуни жиндирго эндонималда Фарси (فارسی, Fārsī, [fɒːɾˈsiː] ( listen)) буго Гьиндгин европаялъулал мацӀазул Гьиндгин ираналъулаб гӀаркьелалъул ираналъулал мацӀазул жиб кколеб бакътӀерхьул ираналъулаб мацӀ. Парс мацӀ ккола плюрицентрикияб мацӀлъун, жиб аслияб къагӀидаялъ кӀалъалеб мацӀ хӀисабалдаги бугеб, расмияб къагӀидаялда жибги Ираналдаги Афгъанистаналдаги Таджикистаналдаги хӀалтӀизабулеб, гьебги буго гьоркьоб бичӀчӀиги бугеб лъабго стандартияб варианталда: Ираналъул парс, Дари парс (1958 соналдаса нахъе расмияб цӀар буго Дари)[10] ва Таджик парс (Совет заманалдаса нахъе расмияб цӀар Таджик).[11] Гьелда кӀалъала Узбекистаналда ругел таджикалги,[12][13][14] гьединго гьеб мацӀ хӀалтӀизабула КӀудияб Ираналъул тарихияб ва маданияб сфераялде кколел территорияздаги. Парс мацӀалъе хӀалтӀизабулеб расмияб хъвай-хъвагӀи буго гӀараб аслуялда бугеб парс алипба Ираналдаги Афгъанистаналдаги ва кириллица Таджикистаналда.

Парс мацӀ ккола давамлъун гьоркьохъеб парс мацӀалъул, жибги Сасаниязул мпериялъул (224–651) динияб ва адабияталъул мацӀлъун букӀараб, ахирисеб ккола жиб Ахемениязул империялда (550–330 н. щ.) хӀалтӀизабулеб букӀараб некӀсияб парс мацІалъул давамлъун.[15][16] Гьеб мацӀалъул байбихьи буго Ираналъул жанубиябгин бакътӀрхьуда бугеб Парс икълималдаса.[17] Грамматика гьелъул буго гӀемерисел европаялъулал мацӀазулазда релълъараб.[18]

Тарихалда жаниб, Парс мацӀ букӀана къадру бугеб маданияб мацӀлъун, жибги БакътӀерхьул Азиялдаги, Жанубияб Азиялдаги Гьоркьохъеб Азиялдаги рукӀарал империяз хӀалтӀизабулеб букӀараб.[19] НекӀсияб парс мацӀалъул хъвай-хъвагӀаби рихьизарун руго нилъеде щвелалде VӀ ва ӀV гӀасрабазда гьоркьоб заманалда некӀсияб парс лъутӀхъваялда гьарурал хӀалтӀабаз, гьоркьохъеб парс мацӀалъул адабият бихьизабун буго арамеял (пагьлави ваминихеяб) хъвай-хъвагӀабазги, Парфиялъул империялъул заманалда жал гьарурал, ва гьединго руго ӀӀӀ ва X гӀасрабазда гьоркьоб заманалда хъварал мажусазул тӀахьаздаги. ЦӀияб парс адабият тӀегьазе байбихьана гӀарабаз Иран кверде босун хадуб, гьелдаса байбихьун хъвай-хъвагӀи бачуна гӀарабалде, гьелъул бищун цересел хъвай-хъвагӀаби ратун руго ӀX гӀасруялда гьарурал.[20] Парс мацӀ лъугьуна Исламалъул дуняллалда гӀараб мацӀалъул гӀадаб цӀикӀкӀараб кӀвар бугеб мацӀлъун.[19] Парс мацӀалда поэзия хъвай тӀибитӀараб жо букӀана гӀемерал бакъбаккул пачалъиязда.[10] Гьоркьохъел гӀасрабазул парс адабияталъул бищун машгьурал хӀалтӀаби ккола Фирдавсил Шагьнамегь, Румил хӀалтӀаби, ГӀумар ХӀаямил Рубаят, Низамил Панж Ганж, ХӀафизил Диван, Аттар Нишапурил ХӀанчӀазул мантӀикъ ва СагӀади Ширазиясул Гулистан ва Бустан мажмугӀ.

Парс мацӀалъ цӀакъ кӀудияб асар гьабуна мадугьалихъ рукӀарал мацӀазе: ираналъулал, тюрк, армен, гьиндгин ариян, кавказалъул, гьенибго гъорлъ авар мацӀги. ГӀемерал рагӀаби руго авар мацӀалда парс мацӀалдаса рачӀарал. Гьединго цо асар букӀана гӀараб мацӀалдеги,[21] гьелъул гӀемерал рагӀаби рачӀана парс мацӀалде гьоркьохъел гӀасрабазда гӀараб кверщел бугем мехалъ.[15][18][22][23][24][25] Парс мацӀ бюрократиялъе расмияблъун бищун букӀана гьеб рахьдалаблъун жидее кколеб букӀинчӀезги, мисалалъе, ГӀусманияб империялда турказ,[26] яги Афгъанистаналда пуштуназ.

Дунялалда парс мацӀалда кӀалъалезул къадар бахуна 110 миллионалде, гьенир гъорлъе уна парисал, афгъанал, таджикал, гьазарал, Кавказалъул татал ва аймакъал. "Персофон" абураб термин хӀалтӀизабизе бегьула парс мацӀалда кӀалъалезе.[27][28]

Классификация[хисизабизе | код хисизабизе]

Парс мацӀ ккола гьиндгин европаялъулал мацӀазул гьиндгин ираналъулаб гӀаркьелалъул ираналъулаб къоялъул бакътӀерхьул ираналъулал мацӀазул цояблъун. Жалго бакътӀерхьул ираналъулал мацӀал рикьула кӀиго гъоркькъокъаялде: жанубиябгин бакътӀерхьул ираналъулал мацӀал, жиндир бищун тӀибитӀараблъун парс мацӀ кколеб, ва шималиябгин бакътӀерхьул ираналъулал мацӀал, жиндир бищун тӀибитӀараблъун курд мацӀ бугеб[29].

Фонология[хисизабизе | код хисизабизе]

Аслияб макъала: Парс мацӀалъул фонология

Ираналъулаб парс мацӀалда буго анлъго рагьарабги къоло лъабго рагьукъабги гьаракь.

Хъвай-хъвагӀи[хисизабизе | код хисизабизе]

Файл:Farsi scripts.PNG
Парс мацӀалъе хӀалтӀизарулел аслиял шрифтал: насх (1, 2), настагӀликъ (3)
Индиялда цӀунун хутӀараб парс мацӀалда хъвай-хъвагӀи
Аслияб макъала: Парс хъвай-хъвагӀи
Парс алипба
ﺍ ب پ ﺕ ﺙ ﺝ چ ﺡ
ﺥ ﺩ ﺫ ﺭ ﺯ ژ ﺱ ﺵ
ﺹ ﺽ ﻁ ﻅ ﻉ ﻍ ﻑ ﻕ
ک گ ﻝ ﻡ ﻥ هـ ﻭ ﻯ

Фарсиялда хъвазе Ираналда (Афгъанистаналда дариялъего гӀадин) хӀалтӀизабула гӀараб алипба, амма гӀараб мацӀалда гӀечӀел гьаркьазе 4 хӀарп жубараб: пе (پ), че (چ), же (ژ) ва гаф (گ). ТӀолго парс алипбаялда буго 32 гӀаламат[30].

Рагьарал[хисизабизе | код хисизабизе]

The vowel phonemes of modern Tehran Persian

Тарихияб рахъалъ, парс мацӀалда рагьарал ратӀа гьарулаан халалъиялдалъун. Цебесеб цӀияб парс мацӀалда букӀана щуго халатаб рагьараб (/iː/, /uː/, /ɒː/, /oː/, /eː/) ва лъабго къокъаб рагьараб /æ/, /i/ ва /u/. XVӀ гӀасруялдехун гьанжесеб Ираналъул гӀаммаб икълимлъиялда, /eː/ ва/iː/ лъугьана /iː/ гьаракьлъун, /oː/ ва/uː/ лъугьана /uː/ гьаракьлъун. Гьединлъидал,басриял شیر shēr "гъалбацӀ" vs. شیر shīr "рахь", زود zūd "хехаб" vs زور zōr "къуватаб" гӀадал контрастал тӀагӀун руго. Амма гьеб асасалъул руго гьоркьосарахъиялги, ва цо-цо рагӀабазулъ ē ва ō гьаракь сверула /iː/ ва /uː/ гьаракьалде гурел, [eɪ] яги [oʊ] дифтонгазде (жал цебесеб цӀия парс мацалда рукӀарал [æɪ] ва [æʊ] дифтонгаздаса лъугьарал. Гьединал гьркьосарахъиязул мисал батизе бегьула روشن [roʊʃæn] (гвангъараб) гӀадал рагӀабазулъ.

Гьединго бл.[хисизабизе | код хисизабизе]

ХІужаби[хисизабизе | код хисизабизе]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Samadi, Habibeh; Nick Perkins (2012). Martin Ball; David Crystal; Paul Fletcher (eds.). Assessing Grammar: The Languages of Lars. Multilingual Matters. p. 169. ISBN 978-1-84769-637-3.
  2. ↑ "IRAQ", Encyclopædia Iranica, <http://www.iranicaonline.org/articles/iraq>. Проверено 7 ноябр 2014. 
  3. ↑ Tajiks in Turkmenistan.
  4. ↑ Pilkington, Hilary; Yemelianova, Galina (2004). Islam in Post-Soviet Russia. Taylor & Francis. p. 27. ISBN 978-0-203-21769-6. Among other indigenous peoples of Iranian origin were the Tats, the Talishes and the Kurds.CS1 maint: ref=harv (link)
  5. ↑ Mastyugina, Tatiana; Perepelkin, Lev (1996). An Ethnic History of Russia: Pre-revolutionary Times to the Present. Greenwood Publishing Group. p. 80. ISBN 978-0-313-29315-3. The Iranian Peoples (Ossetians, Tajiks, Tats, Mountain Judaists)CS1 maint: ref=harv (link)
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Windfuhr, Gernot: The Iranian Languages, Routledge 2009, p. 418.
  7. ↑ Persian | Department of Asian Studies (en-US). — «There are numerous reasons to study Persian: for one thing, Persian is an important language of the Middle East and Central Asia, spoken by approximately 70 million native speakers and roughly 110 million people worldwide.»
  8. ↑ Constitution of the Islamic Republic of Iran: Chapter II, Article 15: "The official language and script of Iran, the lingua franca of its people, is Persian. Official documents, correspondence, and texts, as well as text-books, must be in this language and script. However, the use of regional and tribal languages in the press and mass media, as well as for teaching of their literature in schools, is allowed in addition to Persian."
  9. ↑ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2017). "Farsic-Caucasian Tat". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
  10. ↑ Olesen, Asta (1995). Islam and Politics in Afghanistan. 3. Psychology Press. p. 205. There began a general promotion of the Pashto language at the expense of Farsi – previously dominant in the educational and administrative system (...) — and the term 'Dari' for the Afghan version of Farsi came into common use, being officially adopted in 1958.
  11. ↑ Baker, Mona (2001). Routledge Encyclopedia of Translation Studies. Psychology Press. p. 518. ISBN 978-0-415-25517-2. All this affected translation activities in Persian, seriously undermining the international character of the language. The problem was compounded in modern times by several factors, among them the realignment of Central Asian Persian, renamed Tajiki by the Soviet Union, with Uzbek and Russian languages, as well as the emergence of a language reform movement in Iran which paid no attention to the consequences of its pronouncements and actions for the language as a whole.CS1 maint: ref=harv (link)
  12. ↑ Foltz, Richard (1996). «The Tajiks of Uzbekistan». Central Asian Survey 15 (2): 213–216. doi:10.1080/02634939608400946.
  13. ↑ Jonson, Lena (2006). Tajikistan in the new Central Asia. p. 108.
  14. ↑ Cordell, Karl (1998). Ethnicity and Democratisation in the New Europe. Routledge. p. 201. ISBN 0415173124. Consequently the number of citizens who regard themselves as Tajiks is difficult to determine. Tajiks within and outside of the republic, Samarkand State University (SamGU) academics and international commentators suggest that there may be between six and seven million Tajiks in Uzbekistan, constituting 30 per cent of the republic's twenty-two million population, rather than the official figure of 4.7 per cent (Foltz 1996:213; Carlisle 1995:88).
  15. ↑ 15,0 15,1 Lazard, Gilbert (1975), "The Rise of the New Persian Language", in Frye, R. N., The Cambridge History of Iran, vol. 4, Cambridge: Cambridge University Press, pp. 595–632 
  16. ↑ Ammon, Ulrich; Dittmar, Norbert; Mattheier, Klaus J.; Trudgill, Peter (2006). Sociolinguistics: An International Handbook of the Science of Language and Society. 3 (2nd ed.). Walter de Gruyter. p. 1912. The Pahlavi language (also known as Middle Persian) was the official language of Iran during the Sassanid dynasty (from 3rd to 7th century A. D.). Pahlavi is the direct continuation of old Persian, and was used as the written official language of the country. However, after the Moslem conquest and the collapse of the Sassanids, Arabic became the dominant language of the country and Pahlavi lost its importance, and was gradually replaced by Dari, a variety of Middle Persian, with considerable loan elements from Arabic and Parthian (Moshref 2001).
  17. ↑ Skjærvø, Prods Oktor (2006), "Iran, vi. Iranian languages and scripts", Encyclopædia Iranica, vol. XIII, pp. 344–377, <http://www.iranicaonline.org/articles/iran-vi-iranian-languages-and-scripts> 
  18. ↑ 18,0 18,1 Davis, Richard (2006), "Persian", in Meri, Josef W. & Bacharach, Jere L., Medieval Islamic Civilization, Taylor & Francis, pp. 602–603 
  19. ↑ 19,0 19,1 de Bruijn, J.T.P. (14 December 2015), "Persian literature", Encyclopædia Britannica, <https://www.britannica.com/art/Persian-literature> 
  20. ↑ Skjærvø, Prods Oktor, "Iran vi. Iranian languages and scripts (2) Documentation", Encyclopædia Iranica, vol. XIII, pp. 348–366, <http://www.iranicaonline.org/articles/iran-vi2-documentation>. Проверено 30 декабр 2012. 
  21. ↑ Holes, Clive (2001). Dialect, Culture, and Society in Eastern Arabia: Glossary. BRILL. p. XXX. ISBN 90-04-10763-0.CS1 maint: ref=harv (link)
  22. ↑ Lazard, Gilbert (1971), "Pahlavi, Pârsi, dari: Les langues d'Iran d'apès Ibn al-Muqaffa", in Frye, R.N., Iran and Islam. In Memory of the late Vladimir Minorsky, Edinburgh University Press 
  23. ↑ Namazi, Nushin Persian Loan Words in Arabic (24 November 2008). Проверено 1 июн 2009.
  24. ↑ Classe, Olive (2000). Encyclopedia of literary translation into English. Taylor & Francis. p. 1057. ISBN 1-884964-36-2. Since the Arab conquest of the country in 7th century AD, many loan words have entered the language (which from this time has been written with a slightly modified version of the Arabic script) and the literature has been heavily influenced by the conventions of Arabic literature.
  25. ↑ Lambton, Ann K. S. (1953). Persian grammar. Cambridge University Press. The Arabic words incorporated into the Persian language have become Persianized.
  26. ↑ Egger, Vernon O. (16 September 2016). A History of the Muslim World since 1260: The Making of a Global Community. ISBN 9781315511078.
  27. ↑ Perry, John R. (2005). A Tajik Persian Reference Grammar: Handbook of Oriental Studies. 2. Boston: Brill. p. 284. ISBN 90-04-14323-8.
  28. ↑ Green, Nile (2012). Making Space: Sufis and Settlers in Early Modern India. Oxford University Press. pp. 12–13. ISBN 9780199088751.
  29. ↑ Windfuhr, Gernot (1987). Comrie, Berard (ed.). The World's Major Languages. Oxford: Oxford University Press. pp. 523–546. ISBN 978-0-19-506511-4.
  30. ↑ L. P. Elwell-Sutton. ARABIC LANGUAGE iii. Arabic influences in Persian literature.(хІалтІулареб регӀел — тарих)

ГІаммал иццал[хисизабизе | код хисизабизе]

ЦІалиялъе[хисизабизе | код хисизабизе]

КъватІисел мугъчІваял[хисизабизе | код хисизабизе]

Ингилис мацӀалда

«Википедиялъул» логотип

«Википедиялда» буго бутІа
парс мацІалда
«فارسی»

Босараб бакӀ — «https://av.wikipedia.org/w/index.php?title=Парс_мацӀ&oldid=82092»