Дагъистаналъул административиябгин территориалияб рикьи

Дагъистаналъул административиябгин территориалияб рикьи — пачалихъияб (РФ-ялъул субъекталъул административиябгин территориалияб гІуцІиялъул) ва бакІалъул хІакимлъиялъул (бакІалъул жиндиего нухмалъи гьабиялъул) территориалияб гІуцІи Дагъистаналъул Жумгьурияталда жаниб.

Административиябгин территориалияб гІуцІи

♦

Салануб

28

33

♦

Кизляр

20

5

♦

♦

Каспийск

Хасавхъала

♦

36

27

♦

Гелбахъ

19

22

15

7

Каспий ралъад

Махачкала

8

♦

Шурагьиб

10

35

38

3

9

11

34

24

41

21

2

12

17

♦

Избербаш

25

30

18

16

Дагестанские
Огни

♦

♦

Дербент

13

32

29

1

37

23

4

14

31

26

42

39

40

6

Дагъистаналъул Жумгьурияталъул конституциялда ва «Дагъистаналъул административиябгин территориалияб гІуцІиялъул хІакъалъулъ» Къануналда рекъон, РФ-ялъул субъекталъ гъорлъе бачуна хадусел жумгьурияталъулаб даражаялъул административиялгин территориалиял гуцІалаби:

• 41 мухъ (гьезул цоялда гъорлъ 1 участокги)
• 10 жумгьурияталъулаб даража бугеб шагьар.

Мухъл рикьула гьеназде, росдал боязде, росабазде; жумгьурияталъулаб даража бугел шагьараз гъорлъе рачуна шагьарал, гьенал ва росаби.

КІудияб шагьар МахІачхъала бикьула лъабго районалде.

Мухъалъулаб ва шагьаралъулаб даража бугел административиялгин территориалиял бутІабазул сияхІ буго Дагъистаналъул Жумгьурияталъул административиялгин территориял гІуцІалабазул цІохІалаб реестралда.

Муниципалияб гІуцІи

БакІалъул жиндиего нухмалъи гьабиялда (муниципалияб гІуцІиялъул) жаниб жумгьурияталда, Дагъистаналъул жумгьурияталъулаб даража бугел аднминистративиялгин территориалиял бутІабазда 2019 сонлъул 1 январалде бугеб хІалада рекъон гІуцІун буго 761 муниципалияб гІуцІи:

• 10 шагьаралъулаб сверухълъи, гьезул цоялъул гІуцІиялде гъорлъе гьединго уна:
  • 3 шагьаралда жанисеб район;
• 41 муниципалияб мухъ(Россия) (гьезул цоялда гъорлъ 1 муниципалияб участок), жидеца гъорлъе рачунел:
  • 700 росдал бо
  • 7 шагьаралъул бо.

Территориалиял сверухълъаби

2013 сонлъул 25 ноябралда Дагъистанала гІуцІана Централияб, МугІрузулаб, Шималияб ва Жанубияб территориалиял сверухълъаби, жал административиялгин территориалиял бутІабилъун кколарел.

Жумгьурияталъулаб даража бугел шагьарал (шагьаралъулал сверухълъаби) ва мухъал

Дагъистаналъул мухъазул (муниципалиял) ва жумгьурияталъул даража бугел шагьаразул (шагьаралъулал сверухълъаби) халкъалъул къадар кьун буго 2020 соналъул 1 январалде бегеб хІалалхъ, ва дагьабги мухІканго 2010 соналъул халкъалъул къадаралъул хъвай-хъвагІи гьабиялда рекъон:

№	цІар	байрахъ	герб	гІатІилъи км²	халкъ кинабниги 01.I.2020 чи	халкъ кинабниги 14.X.2010 чи	халкъ шагьаралъулаб 14.X.2010 чи (%)	гъолъе бачуна	админ. марказ	марказалъул халкъ 14.X.2010 чел.	карта
1e-06	Мухъал (муниципалиял мухъал)
1	Агъул мухъ (гІур. Агульский район агъул Агъул район)			793,54	↘10224	11204	0 (0,00 %)	10 м. гІ.	Типигъ р.	2730
2	Ахтиб мухъ (гІур. Ахтинский район лезг. Ахцегь район)			1 119,96	↘30951	32604	0 (0,00 %)	13 м. гІ.	Ахтиб р.	13405
3	БагІархъала мухъ (гІур. Кизлярский район дарг. Къизлярла къатI Халип:Lang-nog)			3 047,44	↗74607	67287	0 (0,00 %)	22 м. гІ.	БагІархъала ш.
4	Бакълъул мухъ (гІур. Гумбетовский район)			676,16	↗23 113	22046	0 (0,00 %)	15 м. гІ.	МелъелтІа р.	3314
5	Болъихъ мухъ (гІур. Ботлихский район)			687,93	↗59757	54322	0 (0,00 %)	20 м. гІ.	Болъихъ р.	12159
6	Газал мухъ (гІур. Рутульский район рут. МыхІа район лезг. Рутул район)			2 188,48	↘20 939	22926	0 (0,00 %)	17 м. гІ.	Рутул р.	4132
7	Гелбахъ мухъ (гІур. Кизилюртовский район лъар. Чир-юрт якъ)			524,01	↗72281	61876	0 (0,00 %)	13 м. гІ.	Гелбахъ ш.
8	ГІахъуша мухъ (гІур. Акушинский район дарг. Ахъушала къатI)			622,81	↗53369	53558	0 (0,00 %)	25 м. гІ.	ГІахъуша р.	4697
9	ГІахьвахъ мухъ (гІур. Ахвахский район)			196,87	↗24887	22014	0 (0,00 %)	13 м. гІ.	КІкІаратІа р.	4153
10	ГІаяша мухъ (гІур. Каякентский район лъар. Къаягент якъ)			691,08	↗56704	54089	0 (0,00 %)	14 м. гІ.	ЦІияб ГІаяша р.	5130
11	Гъуниб мухъ (гІур. Гунибский район)			609,52	↗27432	25303	0 (0,00 %)	18 м. гІ.	Гъуниб р.	2271
12	ДахІадал мухъ (гІур. Дахадаевский район дарг. Дахадаевла къатІ			761,37	↘36440	36709	3060 (8,340 %)	27 м. гІ.	Уркарахъ р.	2271
13	ДешлахІар мухъ (гІур. Сергокалинский район дарг. ДешлахІярла къатІ			528,40	↘27640	27133	0 (0,00 %)	15 м. гІ.	ДешлахІар р.	8143
14	Дибирилросу мухъ (гІур. Бабаюртовский район лъар. Баба-юртлу якъ			3 255,22	↗48425	45701	0 (0,00 %)	15 м. гІ.	Дибирилросу р.	15227
15	Кули мухъ (гІур. Кулинский район лак. Ккуллал кІану			650,63	↗11034	11174	0 (0,00 %)	12 м. гІ.	Вачи р.	817
16	Курагь мухъ (гІур. Курахский район лезг. Кьурагь район			698,74	↘14472	15434	0 (0,00 %)	12 м. гІ.	Курагь р.	3235
17	Къарабдахъ мухъ (гІур. Карабудахкентский район дарг. Къарабудагъкентла къатI лъар. Къарабудакъгент якъ)			1 426,64	↗86437	73016	7036 (9,64 %) 2 ш.т.гь: Ачи-су(1 679) Манас (5 357)	14 м. гІ.	Къарабдахъ р.	15356
18	Лаваша мухъ (гІур. Левашинский район дарг. Лавашал къатI)			813,24	↗78461	70704	0 (0,00 %)	26 м. гІ.	Лаваша р.	10011
19	ЛъаратІа мухъ (гІур. Тляратинский район)			1 611,52	↗24575	22165	0 (0,00 %)	18 м. гІ.	ЛъаратІа р.	1200
20	МухІарамхур мухъ (гІур. Магарамкентский район лезг. Мегьарамдхуьруьн район)			654,68	↘61464	62195	0 (0,00 %)	22 м. гІ.	МухІарамхур р.	6953
21	НахъбакІ мухъ (гІур. Казбековский район)			585,13	↗49162	42752	5202 (12,17%) 1 ш.т.гь: Хадум (5202)	13 м. гІ.	Дилим р.	8640
22	Нугъай мухъ (гІур. Ногайский район Халип:Lang-nog)			8 871,13	↘18222	22472	0 (0,00 %)	10 м. гІ.	Рохьомактаб р.	7993
23	СтІал-Сулайманил мухъ (гІур. Сулейман-Стальский район лезг. СтӀал Сулейманан район)			666,25	↘55563	58835	0 (0,00 %)	16 м. гІ.	Къасумхур р.	13232
24	Табасаран мухъ (гІур. Табасаранский район таб. Табасаран район)			803,10	↗50316	52886	0 (0,00 %)	22 м. гІ.	Хучни р.	3232
25	Тарамухъ мухъ (гІур. Тарумовский район дарг. Тарумовкала къатI Халип:Lang-nog)			3 109,02	↗33271	31683	0 (0,00 %)	13 м. гІ.	Тарамухъ р.	5372
26	Тум мухъ (гІур. Лакский район лак. Лакрал кІану)			703,91	↗11805	12161	0 (0,00 %)	19 м. гІ.	Гъумекиб р.	1930
27	Турхъалиб мухъ (гІур. Кумторкалинский район лъар. Хумторкъали якъ)			1 256,08	↗27376	24848	6496 (26,14 %) 1 ш.т.гь: ГохІтІа	7 м. гІ.	Турхъалиб р.	7722
28	Унсоколо мухъ (гІур. Унцукульский район)			559,86	↗31625	29547	4886 (16,54 %) 1 ш.т.гь: Шамилхъала	12 м. гІ.	Шамилхъала ш.т.гь.	6274
29	Ушугъ мухъ (гІур. Докузпаринский район лезг. Докъузпара район)			376,89	↘14852	15357	0 (0,00 %)	9 м. гІ.	Ушугъ р.	1881
30	Хайдахъ мухъ (гІур. Кайтагский район дарг. Хайдакъла къатІ, лъар. Хайдакълы якъ			678,24	↗33218	31368	0 (0,00 %)	16 м. гІ.	Мажалис р.	6815
31	Хасавхъала мухъ (гІур. Хасавюртинский район лъар. Хасавъ-юрт якъ чач. Хаси-Юртан кIошт)			1 423,58	↗159886	141232	0 (0,00 %)	42 м. гІ.	Хасавхъала ш.
32	Хив мухъ (гІур. Хивский район таб. Хив район лезг. Хив район)			471,40	↘20786	22753	0 (0,00 %)	16 м. гІ.	Хив р.	2659
33	Хунзахъ мухъ (гІур. Хунзахский район)			551,91	↗33271	31691	0 (0,00 %)	24 м. гІ.	Хунзахъ р.	4245
34	Хьаргаби мухъ (гІур. Гергебильский район)			346,52	↗21889	19910	0 (0,00 %)	10 м. гІ.	Хьаргаби р.	5195
35	ЦІиябтум мухъ (гІур. Новолакский район)			217,98	↗35856	28556	0 (0,00 %)	13 м. гІ.	ЦІиябтум р.	5951
36	ЦІумада мухъ (гІур. Цумадинский район)			1 178,48	↗26021	23345	0 (0,00 %)	23 м. гІ.	Агъвали р.	2455
37	ЦІунтІа мухъ (гІур. Цунтинский район)			1 538,91	↗20511	18282	0 (0,00 %)	8 м. гІ.	ЦІунІа р.
37.000002	БежтІа мухъ (гІур. Бежтинский участок)			575,34	↗8289	7240	0 (0,00 %)	5 м. гІ.	БежтІа р.	3502
38	ЧІарада мухъ (гІур. Чародинский район)			894,03	↗13146	11777	0 (0,00 %)	13 м. гІ.	ЦІуриб р.	2234
39	Чор мухъ (гІур. Дербентский район лезг. Чур райун таб. Цур райун падар. Дәрбәнд раjонy)		40px	820,97	↗101643	99054	23265 (23,49 %) 2 ш.т.гь: Белижи (12 236) Мамадхъала (11029)	29 м. гІ.	Чор ш.
40	Шамилил мухъ (гІур. Шамильский район)			892,19	↗29869	28122	0 (0,00 %)	25 м. гІ.	ХІебда р.	2552
41	Шурагьиб мухъ (гІур. Буйнакский район лъар. Темир-хан-шура якъ)			1 826,58	↗82080	73402	0 (0,00 %)	20 м. гІ.	Шура ш.

Росдал боял (поселения) ва гІумру гьабулел бакІал

ГъокьегІан кьун буго муниципалиял мухъазда рекъон росабазул ва шагьаразул поселениязул (гьез гъорлъе рачунел гІумру гьабулел бакІалгун) сияхІ.

Росдал бояз гъорлъе бачине бегьула цо росу (гьедин батани гьезда абула «росу»-йилан ва данде ккола росу абураб административиябгин территориалияб бутІаялде) яги чанго (гьедин батани гьезда абула «росдал бо»-йилан ва данде ккола росдал бо абураб административиябгин территориалияб бутІаялде).

Шагьаразул поселениял (гъорлъе бачуна цо-цо шагьаралъул тайпаялъул гьен ва данде ккола гьен абураб дминистративиябгин территориалияб бутІаялде) рихьизарун руго бицатаб хатІалдалъун.

Агъул мухъ

Типигъ

Ахтиб мухъ

Ахтиб

БагІархъала мухъ

БагІархъала (Кизляр)

Бакълъул мухъ

МелъелтІа

Болъихъ мухъ

Болъихъ

Газал мухъ

Рутул

Гелбахъ мухъ

Гелбахъ (Кизилюрт)

ГІахъуша мухъ

ГІахъуша

ГІахьвахъ мухъ

КІкІаратІа

ГІаяша мухъ

ЦІияб ГІаяша (Каякент)

Гъуниб мухъ

Гъуниб

ДахІадал мухъ

Уркарахъ

ДешлахІар мухъ

ДешлахІар

Дибирилросу мухъ

Дибирилросу (Бабаюрт)

Кули мухъ

Вачи

Курагь мухъ

Курагь

Къарабдахъ мухъ

Къарабдахъ (Карабудахкент)

Лаваша мухъ

Лаваша

ЛъаратІа мухъ

ЛъаратІа

МухІарамхур мухъ

МухІарамхур

НахъбакІ мухъ

Дилим

Нугъай мухъ

Рохьомактаб

СтІал-Сулайманил мухъ

Къасумхур

Табасаран мухъ

Хучни

Тарамухъ мухъ

Тарамухъ

Тум мухъ

Гъумекиб

Турхъалиб мухъ

Турхъалиб (Коркмаскала)

Унсоколо мухъ

Унсоколо

Ушугъ мухъ

Ушугъ

Хайдакъ мухъ

Мажалис

Хасавхъала мухъ

Хасавхъала

Хив мухъ

Хив

Хунзахъ мухъ

Хунзахъ

Хьаргаби мухъ

Хьаргаби

ЦІиябтум мухъ

ЦІиябтум

ЦІумада мухъ

Агъвали

ЦІунтІа мухъ

Кидеро

ЧІарада мухъ

ЦІуриб

Чор мухъ

Чор (Дербент)

Шамилил мухъ

ХІебда

Шурагьиб мухъ

Шурагьиб

Тарих

1928 соналъ Дагестаналъул АССР бикьана 26 кантоналде ва кІиго субкантоналде: Ахти Ачикулак, Баба-Юртов, Болъихъ, Шура, Гъуниб, Чор, Хайдахъ, Хъаранугъай, Къасум-Кент, КъахІиб, Гъизляр, Къоркъмас-Хъала, Курахъ, Лак, Леваши, МахІач-Хъала, Рутул, Табасаран, ЛъаратІа, Урариб (ДахІададал), Хасав-Юрт, Хунзахъ, ЦІумада, ЧІарада ва Шелковский кантонал; Бакълъул ва Нахъбак субкантонал.

1929 соналъ кантоназул ва субкантоназул цІарал хисана ва гьаруна мухъал ва гъоркьмухъал.

1930 соналъ гІуцІана ЦІунтІа мухъ, Бакълъул ва НахъбакІ гъоркьмухъазе щван мухъазул статус.

1933 соналъ гІуцІана ГІахьвахъ мухъ.

1934 соналъ гІуцІана Агъул, ГІахъуща ва Дохъузпара мухъал.

1935 соналъ тІагІинабуна МахІач-Хъала мухъ. Цого заманалда гІуцІана Карабудахкен, Каякен, Каясула, Кули, Хъумтор-Хъала, Унсоколо ва Хив мухъал.

1938 соналъ Къоркхъмас-Хъала мухъалъул цІар хисана Сергъо-Хъалаялде. Гьебго соналъ Ачикулак, Хъара-Нугъай, Каясула, Гъизляр ва Шелковский мухъал рачана Орджоникидзевский краялде гъорлъе.

1943 соналъ гІуцІана ГІавхъ ва МухІрамур мухъал.

1944 соналъул марталда тІагІинабураб ЧАчангун Ингуш АССР-алдаса Дагъистаналъул АССР-алъе кьуна Ведено, Курчалой, Ножай-Юрт, Саясан, Чеберло ва Хьаруб мухъал. Гьебго соналъул июналда Курчалой мухъалъул цІар хисана Шурагат мухъалде, Ножай-Юрт мухъ — ГІанди, Саясан мухъ — Рилъаб, ГІавхъ мухъ — ЦІияб Тум. ТІагІинаруна Чеберлой ва Хьаруб мухъал.

1940-лел соназул бащалъиялда гІуцІана Хьаргаби, Кизил-Юрт ва Цудахар мухъал, тІагІинаруна Хъумтор-Хъала ва ЦІунтІа мухъал.

Дагъистаналъул АССР-алъул сверухълъаби 1953 соналъ

1952 соналъул 25 июналъ Дагъ. АССР бикьана 4 сверухълъиялде: Шура, Чон, Избербаш ва МахІачхъала. 1953 соналъул 24 апрелалда сверухълъабазде бикьи хвезабуна.

1950-лел соназул бащалъиялда гІуцІана Ленинил (марказ — ш. МахІачхъала) ва ЦІунтІа (марказ — р. БежтІа) мухъал.

1956 соналъ тІагІинбуна Цудахар мухъ.

1957 соналъ Дагъистаналъул АССР-алъе Грозненской областалдаса кьуна Хъаранугъай (марказ — Терекли-Мектеб), Гъизляр, Крайновский ва Тарумовский мухъал. Чачангун Ингушской АССР-алъе кьуна ГІанди, Ведено, Рилъаб ва Шурагат мухъал.

1960 соналъ КъахІиб мухъалъул бакІалда гьабуна Совет мухъ. ТІагІинаруна Докузпара, Хъарабудахкен, Крайновский ва Унсоколо мухъал.

1963 соналъ тІагІинаруна ГІахъуша, ГІахьвахъ, Бабаюрт, Хьаргаби, Бакълъул, ДахІададал, Каякент, Кизил-Юрт, Кули, Курах, Ленинил (МахІачхъалаялда марказгун), МухІарамур, Тарумовский ва ЧІарада мухъал. ГІуцІана Унсоколо мухъ (марказ — Хьаргаби). Шура мухъалъул цІар хисана Ленинил мухъалде (мурказ — Шура).

1964 соналъ гІуцІана ГІахъуша, Бакълъул (марказ — МелъелтІа), Кули (марказ — Вачи), Курах ва ЧІарад (марказ — ЦІуриб) мухъал.

1965 соналъ гІуцІана ГІахьвахъ (марказ — КІкІаратІ), Бабаюрт, Шура, Хьаргаби, ДахІададал (марказ — Уркарахъ), Каякент (марказ — ЦІияб Каякент), МухІарамур ва Тарумовский мухъал. Ленинил мухъаъул марказ бачана Карабудахкенталде, Унсоколо мухъалъул — Унсоколобе.

1966 соналъ гІуцІана Кизилюрт мухъ Кизилюрталда марказгун.

1960-лел саназул кІиабилеб бащалъиялда Хъаранугъай мухъалъу цІар хисана Нугъай мухъалде.

1969 соналъ Къасумкент мухъалъул цІар хисана Сулейман-СтІал мухъалде.

1992 соналъ Ленинил мухъалъул цІар хисана Карабудахкен мухъалде.

1993 соналъ гІуцІана ЦІунтІа мухъалъул БежтІа мухъ (марказ — БежтІа). Гьебго соналъ гІуцІана Докузпара мухъ Усухчаялда марказгун ва Хъумторхъала мухъ Къоркъмасхъалаялда марказгун.

1994 соналъ Совет мухъалъул цІар хисана Шамилил мухъалде.

См. также

• Дагъистаналъул шагьаралъулал гІумру гьабиялъул бакІал
• Дагъистаналъул гІумру гьабиялъул бакІал