Хазарал
Хаза́рал[a] — туркияб мацӀалда кӀалъалеб букӀараб гочарухъанаб халкъ, жиб Бакъбаккул Цебекавказалде (лъарагIаб Дагъистан) гуннал лIугьаралдаса лъараб.
Этноним
[хисизабизе | код хисизабизе]Хазарал абураб цӀар ккола гьезул жидедаго абулеб куц[1]. Цо версиялда рекъон, «гочен» абураб магIнаялъул kaz абураб тюрк мацIалъул кьолбодасан бачIанин абула. Гьединго гьеб бачӀанин абула:
- парс هَزَارْ, hâzâr — «азарго» рагӀудасан (Новоселцев),
- кесар титулалдасан (А. Поляк, А. Рона-Таш),
- «зулму гьабизе» магӀна бугеб тюрк глаголалдасан (Л. Базин).
ЧӀегӀераб, лъелъерго, Азов ралъадаздаги хазар ан абулаан (доб мехалъ Крим хазаразул кверщаликь букӀана). Каспий ралъдада аскIосеб бакъбаккул мацӀазда кӀалъалезги абула хазар ан. Ракьуда «Хазария» абураб цӀар гӀемераб мехалъ цӀунун букӀана Крималъ ва Шималияб ЧӀегӀер ралъдаца (византиялъул ва италиялъул хъвай-хъвагӀаязда XVI гӀасруялде щвезегӀан).
Рижи
[хисизабизе | код хисизабизе]
Хазаразул рижидул ва гьезул тӀоцебесеб ватӀаналъул рахъалъ церелъун руго гьадинал гипотезаби:
- Хазарал ккола V гӀасруялдаса Европаялда лъалеб акацир хунназул къавмалъул наслудул чагӀи (А. В. Гадло, О. Прицак).
- Хазарал рижула уйгуразул аслуялъул, БакьулӀеб Азиялъул хо-са халкъалдаса, жиб китаялъул хъвай-хъвагӀаязда рехсараб. (Д. Данлоп).
- Хазарал ккола Хорасаналдаса (Бакъбаккул Ираналдаса) Кавказалде гочарал гьефталитазул наслуялъул чагӀи (Д. Людвиг).
- Хазарал рижана огуразул, савиразул ва ахирисеб иргаялда алтайалъул тюрказ гӀуцӀараб къавмазул цолъудаса (П. Голден, М. И. Артамонов, А. П. Новоселцев, Д. Немет).
Ругеб бакӀ, политикияб экспансия
[хисизабизе | код хисизабизе]
VII гӀасруялде щвезегӀан хазараз ккун букӀана хадусеб иргаялда рачӀунел гочарал империязда мутӀигӀаб бакӀ. 560-абилел соназда гьел лӀугьана тюрказул каганаталъул бутӀалъун, ахирисеб биххун хадуб, VII гӀасруялъул бакьулӀ гьез гӀуцӀана жидерго хӀукумат, гьаб бакӀалда бищунго чӀагояб гочаразул цояблъун ккараб — Хазар каганат (650-969)[2].
Культура, дин гин социалияб система
[хисизабизе | код хисизабизе]Социалияб гӀуцӀи гьелда релълъарал этнополитикиял гӀуцӀияздаса гӀезегӀанго батӀияб букӀинчӀо, хӀо хӀукумат гӀуцӀулаго хисардулаан. ТӀоцебе букӀана хӀаким тӀасабищи, цинги каганлъи ирсалдалъун кьунаан, гьебги каганалъул гин бекалъун диархиялде хисана. X гӀасруялда гочарулел хазарал бащгочарулеллъун ккана, кьиндал шагьаралда гӀумруги гьабун.
Динияб божилъи гӀуцӀун букӀана гӀадатияб тюрказул мажусиязул ритуалаздасан, гьезул хаслъилъун букӀана Тенгри бичасе сужда гьаби ва каган бечедлъизави. Географиялъулаб бакӀалдалъун ги хӀукуматалъул дин хӀехьеяб политикаялдалъун христианлъи ги ислам тӀибитӀулеб букӀана хазаразул сверухълъиялде. VIII-IX гӀасрабазда цо-цо хазараз бетӀерлъи гьабулеб тухумгун иудаизм босана.
Салтово-Маяказул археологияб культура ккола Хазар каганаталъе гӀаммаблъун, хӀо жалго хазаразда щулаго хурхарал памятникал жеги ратун гьечӀо[3][4].
ТӀагӀин, букӀине регьулел наслаби
[хисизабизе | код хисизабизе]Хазаразул нахъеккей ккана 965 соналда Святослав Игоревичас нухмалъи гьабулеб некӀсияб гӀурус аскаралъ Хазар каганат къезабун хадуб. Дагь нахъа хазарал тӀагӀана тюрк мацӀ бицунел гочарал халкъазда гьоркьор, хадуб Меседил Ордаялде гӀорлӀ лӀугьарал.
Иудаизмалъул дин гьарурел цо-цо этникиял хазарал, батизе бегьула, гъорлӀе лӀугьана Централияб Европаялъул жугьутӀазул жамагӀатазде. Тюрк мацӀ бицунел жугьутӀазул халкъазул гӀемерисел караитаз ва крымчаказ жалго рикӀкӀуна хазаразул наслулъун[5][6].
Хазаразул наслабазул проблема ккола халкъияб адабияталда жаниб батӀи-батӀиял теориязул ва спекуляциязул темалъун[7].
Палеогенетика
[хисизабизе | код хисизабизе]Ростовалъул областалдаса росарал пробабазда роцӀинабуна Y-хромосомияб гаплогруппал R-P224 (No 67, 531, 1251, 1986), C-M130 (No 656, 1564), G-P257 (No 457), Q-M1105 ( No 619), Н-М231 (No 1566)[8].
Археологияб батаражоялъул галерея (салтово-маяцкая культура)
[хисизабизе | код хисизабизе]-
Руччабазул чIухIизабулел жал, VIII—IX гӀасраби
-
Бихьинаб рачлида ралел жалазул рекелал, VIII—IX гӀасраби
-
ЦӀарагӀ
-
IX гӀасруялда букӀараб хазаразул гӀарац
Гь. ралагье
[хисизабизе | код хисизабизе]- Хазар каганат
- Хазаразул тарих (хронология)
- Хазаразул мацӀ
- Хазар (эпоним)
- Хазаразул ралъад
- Хазаразул рагӀело
- БагӀарал жугьутӀал
- Хазаразул миф
Библиография
[хисизабизе | код хисизабизе]- Артамонов М. И. .
- Заходер Б. Н. .
- Ивик О., Ключников В. . (в пер.)
- Калинина Т. М., Петрухин В. Я., Флёров В. С. . Архивная копия от 4 декабря 2021 на Wayback Machine
- Кёстлер А. . (в пер.)
- Новосельцев А. П. . Архивная копия от 16 марта 2014 на Wayback Machine
- Петрухин В., Флёров В. .
- Плетнёва С. А. .
- Хазария — статья из Электронной еврейской энциклопедии
- Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
- Минорский В. Ф. .
- Баскаков Н. А. .
- Лавров Л. И. .
- Фёдоров-Гусейнов Г. С. .
- Большая российская энциклопедия [Электронный ресурс]. — 2009, 2020.
- Большая российская энциклопедия [Электронный ресурс]. — 2010, 2020.
- Кизилов М. .
- Артамонов М. И. .
- Артамонов М. И. .
- Голден. П. .
- Комар О. В. .
- Эрдаль М. .
- Голден. П. .
- Тортика А. А. .Архивная копия от 20 февраля 2008 на Wayback Machine
- Шушарин В. П. .
- Плетнёва С. А. .
- Ивик О., Ключников В. Хазары. .
МугъчӀваял
[хисизабизе | код хисизабизе]- ^ жугьутӀ: כזר «хазар», קזר «казар», כוזרים «кузарим»; гӀараб: الخزر «ал-хазар»; парс: خزر «хазар»; гьоркьохъеб грек: Χάζαροι «хазари»; арман: խազիր «хазир»; некӀсияб гӀурус: коꙁаре, латин: chazari
- ^ Артамонов. 2001. 183
- ^ Тортика 2004.
- ^ Плентева. 1999. Гь 4.
- ^ Ивик, Ключников. 2013. Гь. 6.
- ^ Федорчук & 2009, 2020.
- ^ Кизилов & 2010, 2020.
- ^ Электронная еврейская энциклопедия.
- ^ Фесенко Д. О., Арамова О. Ю., Вдовченков Е. В., Ивановский И. Д., Фесенко О. Е., Поляков С. А., Фалеева Т. Г., Филиппова М. А., Флоринская В. С., Корниенко И. В. ДНК-фенотипирование останков из элитных погребений юга России хазарского времени Архивация 2023-07-07 Wayback Machine // Молекулярная биология (2023), 57, 4. С. 597—608