Демократия гьумералъул иццухъ ралагьизе

'''Демократия''' ({{lang-grc|δημοκρατία}}, ''dēmos'' 'халкъ' ва ''kratos'' 'нухмалъи'<ref name="Oxford">{{cite news |title=Democracy |url=https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780195148909.001.0001/acref-9780195148909-e-241 |access-date=24 February 2021|agency=Oxford University Press}}</ref>) — [[хӀукумат|хӀукуматалъул]] форма, жинда жаниб халкъалъул ихтияр бугеб гьоркьор лъезе ва къабул гьаризе къанункьеялъулал хӀукмаби ("[[битӀараб демократия]]"), яги гьеб иш гьабилъе [[хъулухъ|хъулухъчагӀи]] рищизе ("[[репрезентативияб демократия]]"). Демократиялъул бокӀонганчӀида гъорлӀ руго [[данделъиялъул эркенлъи]], [[ассоциациялъул эркенлъи|ассоциациялъул эркенлъи]], [[милкалъул ихтиярал]], [[диналъул эркенлъи|диналъул]] ва [[каламалъул эркенлъи|каламалъул эркенлъи]], [[ЖамгӀияталдаса гъорлӀарахъи#ЖамгӀияталда гъорлӀлъи|гъорлӀлъи]] ва [[политикияб ращалъи|ращалъи]], [[ватӀанчилъи]], [[жидее нухмалъулезул разилъи]], [[рищиялъул ихтиярал]], аслу гьечӀого хӀукуматалъ [[гӀумрудал ихтиярал|гӀумрудал ихтияраздаса]] ва эркенлъиялдаса махӀрум гьариялдаса эркенлъи, ва гьединго дагьбутӀабазул эркенлъи.

Демократия абураб бичӀчӀел гӀезегӀан цебетӀуна заман бахъанагӀан. Гьелъул байбихьул форма букӀана [[битӀараб демократия]]. Жакъа къоялъ демократиялъул бищун  гӀаммаб форма буго [[репрезентативияб демократия|репрезентативияб (вакиллъулаб) демократия]], гьениб халкъалъ, жидерго цӀаралдаса нухмалъи гьабизе, рищула хӀукуматалъул хъулухъчагӀи [[Парламентияб система|парламентияб]] яги [[президентияб демократия|президентияб демократиялда]].<ref name="Tangian2020Book">{{Cite book
|last=Tangian |first=Andranik |date=2020
|title=Analytical Theory of Democracy: History, Mathematics and Applications
|series=Studies in Choice and Welfare |publisher=Springer |location=Cham, Switzerland
|isbn=978-3-030-39690-9 |doi=10.1007/978-3-030-39691-6 |s2cid=216190330 }}</ref>

== Теория ==
===Цебесеб теория ===
[[Аристотел|Аристотелица]] данде лъолаан гӀемеразул хӀакимлъи (демократия/[[тимократия]]) дагьазул ([[олигархия]]/[[аристократия]]) ва цо чиясул хӀакимлъиялде ([[тирания]] яги гьанжесеб [[автократия]]/[[абсолютияб монархия]]). Гьес гьединго рикӀкӀунаан щибаб системаялъул жиде-жидер лъикӀал ва квешал вариантал ругилан (демократия абуни гьес рикӀкӀунаан тимократиялъул дегенеративияб аналоглъун).<ref>{{cite web|title=Aristotle, Nicomachean Ethics, Book VIII, Chapter 10 (1160a.31-1161a.9)|url=http://classics.mit.edu/Aristotle/nicomachaen.8.viii.html|access-date=21 June 2018|publisher=Internet Classics Archive}}</ref><ref>{{cite encyclopedia|url=http://www.iep.utm.edu/a/aristotl.htm|title=Aristotle|encyclopedia=Internet Encyclopedia of Philosophy}}</ref>

===Гьанжесеб теория===
Жакъа къоялъул политикиял теористазда гьоркьоб буго демократиялул лъабго къецияб цонцепция: ''аггрегативияб демократия'', ''[[делиберативияб демократия]]'' ва ''[[радикалияб демократия]]''.<ref>{{cite journal|last1=Springer|first1=Simon|year=2011|title=Public Space as Emancipation: Meditations on Anarchism, Radical Democracy, Neoliberalism and Violence|url=https://www.academia.edu/354048|journal=Antipode|volume=43|issue=2|pages=525–62|doi=10.1111/j.1467-8330.2010.00827.x}}</ref>

==ХӀукуматиял демократиябазул тайпаби==
{{main|Демократиялъул тайпаби}}

Демократиялъ босул чанго батӀияб форма теориялда гӀадин практикаялдаги. Демократиялъул цо-цо вариантаз чӀезабула жиндирго ватӀанчагӀазе дагьалги лъикӀаб вакиллъи ва цӀикӀкӀараб эркенлъи, цогидазде дандеккун.<ref>G.F. Gaus, C. Kukathas, ''Handbook of Political Theory'', SAGE, 2004, pp.&nbsp;143–45, {{ISBN|0-7619-6787-7}}, [https://books.google.com/books?id=RGisaLxA6eMC Google Books link]</ref><ref>''The Judge in a Democracy'', Princeton University Press, 2006, p. 26, {{ISBN|0-691-12017-X}}, [https://books.google.com/books?id=3HX7mAbjGOYC Google Books link]</ref> Амма кинаб букӀаниги демократия гӀуцӀцӀун гьечӀони хӀукуматалъул халкъ къанункьеялъулаб процессалдаса бахъизе яги хӀакимлъиялъул кинаб букӀаниги гӀаркьелалъе хӀакимлъи бикьи жидеего данде кколедухъ хисизабизе гьукъулеб къагӀидаялда, системаялъул цо гӀаркьелалъ, жиндего цӀикӀкӀараб хӀакимлъи сверизабун, демократияб биххизабизе бегьула.<ref>A. Barak, ''The Judge in a Democracy'', Princeton University Press, 2006, p. 40, {{ISBN|0-691-12017-X}}, [https://books.google.com/books?id=3HX7mAbjGOYC Google Books link]</ref><ref>T.R. Williamson, ''Problems in American Democracy'', Kessinger Publishing, 2004, p. 36, {{ISBN|1-4191-4316-6}}, [https://books.google.com/books?id=NrUlR8nc9Q8C Google Books link]</ref><ref>U.K. Preuss, "Perspectives of Democracy and the Rule of Law." ''Journal of Law and Society'', 18:3 (1991). pp. 353–64</ref>

[[File:Forms of government.svg|thumb|center|upright=3.4|{{legend-table2|lang=en|title=Дунялалъул пачалихъал [[хӀукуматалхъул форма]]ялда рекъон релъарал<sup>1</sup>
|#3355dd|ТӀубурал [[Президентияб система|президентиял республикаби]]<sup>2</sup>
|#f0e847|[[Бащдаб-президентияб система|Бащдаб-президентиял республикаби]]<sup>2</sup>
|#66bb66|Парламентиял респуликаби [[Парламентияб система|къанункьеялъул хӀакимлъиялда варав ]]тӀуралев президентгун 
|#ff9a33|[[Парламентияб система|Парламентиял респуьликаби]]<sup>2</sup>
|#e75353|[[Парламентияб система|Парламентияб]] [[Конституционияб монархия|конституциониял монархияби]]
|#ee1af9|Конституциониял монархияби, хӀукуматалъул хасав бетӀер вугел, амма къиралияб хъизаналъул чӀагӀазул кодоб жеги-жеги тӀураязул ва/яги къанункьеялъулаб хӀакимлъи бугеб
|#801a80|[[Абсолютияб монархия|Абсолютиял монархияби]]
|#aa6f33|[[Цо-партияб пачалихъ|Цо-партиял пачалихъал]]
|#6b8e23|ХӀукуматалъул хӀакъалъулӀ конституциониял провисионал чӀезе тарал пачалихъал (мисалалъе. [[рагъулаб диктаторлъи|рагъулал диктаторлъаби]])
|#b9b9b9|Цониги тӀадегӀан кьурал системаязе данде кколарел пачалихъал
|notes=<sup>1</sup>Гьаб карта гӀуцӀун буго ''[[Пачалихъазул сияхӀ хӀакимлъиялъул системаялда реукъон]]''. Иццал ралагье гьенир.
<sup>2</sup>Чанго пачалихъ, конституционияб къагӀидаялда рекъон гӀемер-партиял республикабилъун ругел, къватӀисел халгьабунчагӀаз рехсолел руго авторитариял пачалихъал хӀисабалда. Гьаб картаялда бихьизабун буго цохӀо де юре хӀакимлъиялъул форма, де факто бугеб демократиялъулаб даража гуреб.}}
]]

==МугъчӀваял==
{{reflist|30em|refs=
}}

===Цитатинарулел хӀалтӀаби===
* {{cite book |last1=Clarke |first1=P. |last2=Foweraker |first2=J. |title=Encyclopedia of Democratic Thought |publisher=Taylor & Francis |year=2001 |url = https://books.google.com/books?id=srzDCqnZkfUC |isbn = 0-415-19396-6 }}
* {{cite book |last1=Livy |last2=De Sélincourt |first2=A. |last3=Ogilvie |first3=R. M. |last4=Oakley |first4=S. P. |title = The early history of Rome: books I-V of The history of Rome from its foundations |publisher = Penguin Classics |year = 2002 |url = https://books.google.com/books?id=ZHh7heON3sQC |isbn = 0-14-044809-8 }}
* {{cite book | last1=Ober |first1=J. | last2=Hedrick | first2=C.W. | title=Dēmokratia: a conversation on democracies, ancient and modern | publisher=Princeton University Press | year=1996 | isbn=978-0-691-01108-0 }}
* {{cite book | last1=Raaflaub | first1=Kurt A. | last2=Ober | first2=Josiah | last3=Wallace | first3=Robert W | year = 2007 | title = Origins of Democracy in Ancient Greece | publisher = University of California Press | isbn = 978-0-520-24562-4 }}

== РегӀелал ==
* [http://plato.stanford.edu/entries/democracy Демократия] [[Философиялъул Стенфордияб энциклопедия]] (инг.)
* [https://web.archive.org/web/20090123021509/https://etext.lib.virginia.edu/cgi-local/DHI/dhi.cgi?id=dv1-78 Идеябазул Тарихалъул Къамус: Демократия] (инг.)
* [https://web.archive.org/web/20081214053945/http://a330.g.akamai.net/7/330/25828/20081021185552/graphics.eiu.com/PDF/Democracy Index 2008.pdf The Economist Intelligence Unit's index of democracy]{{dead link|date=August 2022}}
* [http://xroads.virginia.edu/~HYPER/DETOC/home.html Alexis de  of data sources on political regimes] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/19970411230018/http://xroads.virginia.edu/~HYPER/DETOC/home.html |date=1997-04-11 }} on [[Our World in Data]], by [[Max Roser]].
* [http://www.bbc.co.uk/programmes/p00547jm "Democracy"], [[BBC Radio 4]] discussion on the origins of Democracy (''In Our Time'', 18 October 2001)
* [https://worldpopulationreview.com/country-rankings/democracy-countries Democracy Countries 2022] interactive map of countries at World Population Review

[[Category:Демократия| ]]
[[Category:Классикияб Грекия]]
[[Category:Рищиял]]
[[Category:БакътӀерхьул маданият]]