ГӀелму гьумералъул иццухъ ралагьизе

[[Файл:Stylised atom with three Bohr model orbits and stylised nucleus.svg|thumb|170px|[[Атом]]алъул сурат — гIелмуялъул гIаламат]]
'''ГIéлму''' ккола гIадамасул хIалтIул рахъ, жибги хIакъикъаталда бугеб жоялъул бугеб объективияб лъаялъул хIалтIул рахъиялдеги систематизация гьабиялдеги буссараб. Гьеб хIалтIул кьучIлъун ккола [[ХIужжа|хIужжаби]] ракIари, гьел цIи гьари ва гьезул систематизация гьаби, гьезул критикияб анализ гьаби, ва гьеб киналъулго кьучIалда, цIияб лъай  яги гIаммал хIасилал щвей, жидеца  гIелмияб мурадалда [[ТIабигIат|тIабигIиял]]ги жамгIиялги рихьулел хIалазул ва лъугьабахъиназул  хъвай гуребги, гIилла-хIасилияб бухьен гIуцIизе, цебеккун бициналъул мурадалда. Ай [[Гипотеза|гипотезаби]], хIужжабаздалъун яги хIалбихьияздалъун жал ритIухълъулел, гIуцIула [[ТIабигIаталъул къанун|тIабигIаталъул]] яги обществоялъул къанунал хIисабалда <ref>''[[Уайтхед, Альфред Норт|Уайтхед А. Н.]]'' Избранные работы по философии. М.: Прогресс, 1990. 716 с.</ref>.

ГIатIидаб магIнаялда гIелмуялъ жаниб бачуна данде кколеб ишазул киналго шартIалги бутIабиги:
*гIелмияб хIалтIул [[ХIалтIи бикьи |бикьи]]гун [[Кооперация|кооперация]];
*гIелмиял гIуцIаби, хIалбихьиялъул ва лабараторияб къайи-къоно;
*[[ГIелмияб къагIида|гIелмиябгун цIех-рехалъул хIалтIул къагIидаби]];
*[[БичIчIи|бичIчIиялъул ]] ва категориялъул аппарат;
*гIелмияб информациялъул система;
*кинабго цебеккун данде гьабураб лъаялъул  гIаммаб къадар;

ГIелму лъазабулеб гIелму ккола '''[[ГIелмулъай]]'''.
[[Файл:The Scientific Universe.png|thumb|right|500px|ТIолго дунялалда ругел объектазул масштаб, гIелмабазул бутIабазде данде кколел; формалиял гIелмаби ратIа гьарула гIелмияб лъаялъул кьучI хIисабалда]]

== ГIелмудал аслиял гIаламатал==
*ГIелму буго лъай, чIван къотIун чIезабураб , ритIарал къагIидабазул кьучIалда бараб, гIаламатазул системалда жибги хIисабалде босараб.
*ГIелму кидаго хъвала бащунго чIан къотIун чIезабураб (щибаб тарихияб даражаялда) мацIалда.
*ГIелму буго объектазул цебетIеялъул ва хIалтIиялъул къануназул хIакъалъулъ бугеб лъаялъул система.
*ГIелму жиндалъун ккола лъайлъун, жиб эмпирияб къагIидаялъ хал гьабунги ритIухъ гьабунги бажарулеб.
*ГIелму жиндалъун ккола гьоркьоса къотIичIиго гIолел ва цIубалел лъаязул система. Гьеб цIубай тIубазабула бищун камилал къагIидабазул кумакалдалъун.
*ГIелмуялъул буго гIуцIи, объект, теория ва гипотеза, къагIида ва хIужжа, эмпирияб материалалъул сипат-сурат гьаби жинде гъорлъе рачIунел.<ref>''[[Ракитов, Анатолий Ильич|Ракитов А. И.]]'' Анатомия научного знания. — М., Политиздат, 1969</ref><ref>''[[Копнин, Павел Васильевич|Копнин П. В.]]'' Гносеологические и логические основы науки. — М., 1974, 568 с.</ref>

==Тарих==
{{main|ГIелмуялъул тарих}}
==ГIелмияб сообщество==
===ГIалимзаби===
===ГIелмиял идараби===
===Халкъаздагьоркьосел институтал===
===Шапакъал===
==ГIелмияб къагIида==
{{main|ГIелмияб къагIида}}
===ЦIех-рехалъул ккураб рахъ===
==ГIелмуялъул философия==
==Дунялалъул гIелмияб сурат==
{{main|Дунялалъул гIелмияб сурат}}
==Классификация==
===Цебе заманалда===
ГIадамасул лъаялъул рахъалъул батIи-батIиял кьучIаздалъун классификация гьабизе хIалбихьулаан цебе заманалдаго.
Попытки классифицировать области человеческого знания по различным основаниям предпринимались ещё со времён античности.

Гьедин, Аристотелица гIелмаби рикьулаан<ref> Теория познания. Классификация наук https://magisteria.ru/aristotle-intro/epistemologiya-i-teologiya-aristotelya </ref> лъабго батIиябтайпаялде, жалги хасаб иерархиялда чIарал:
#ТIадегIанаб тайпалъун ккола теоритикиял, [[НекIсияб грек мацI|некIсияб грек мацIалда]] θεωρία «теория» (философия, физика ва математика).
#ХадуррачIуна хIалбихьул (практикиял), [[НекIсияб грек мацI|некI. грек.]] πράξις «практика» (политика, этика ва экономика).
#Иерархиялъул ахиралда гьунаралулал, шигIриял, [[НекIсияб грек мацI|некI. грек.]]ποιησις«творчество» (риторка ва поэтика)

Аристотелица жинцаго гьабураб формалияб логика философиялде данде кколароан ва рикIкIунаан гьеб лъай щвеялъул тIагIеллъун («органлъун»)<ref name="koh" />.

Румазул энциклопедист [[Марк Теренций Варрон|Марка Варронил]] классификациялда гъорлъе уна хадусел гIелмаби: [[Грамматика (гIелму)|грамматика]], [[диалектика]], [[риторика]], [[геометрия]], [[арифметика]], [[астрология]], [[музыка]], [[медицина]] ва [[архитектура]] <ref name="DoH-464"/>.

===Гьоркьохъел гIасрабазда===
===ГIелмабазул таблица===
===ЦебетIей===
[[Mатематика]], [[логика]], [[информатика]], [[кибернетика]] гIадал гIелмаби цо-цо мехалъ ратIа гьарула хасал гIелмабазде — формалиял гIелмаби<ref>C. West Churchman. Elements of Logic and Formal Science. New York: J. B. Lippincott Co., 1940.</ref><ref>James Franklin. [http://www.maths.unsw.edu.au/~jim/philosophersstone.pdf The formal sciences discover the philosophers' stone] // Studies in History and Philosophy of Science. Vol. 25, No. 4, pp. 513—533, 1994.</ref><ref>Stephen Leacock. Elements of Political Science. Houghton, Mifflin Co, 1906. P. 417.</ref><ref>Bernt P. Stigum. Toward a Formal Science of Economics. MIT Press, 1990.</ref><ref>Marcus Tomalin. Linguistics and the Formal Sciences. Cambridge University Press, 2006.</ref>, батIияб къагIидаялъ абстрактивиял гIелмаби жидеда абулел.
Оормалиял гIелмаби данде лъола тIабигIиял ва жамгIиял гIелмабазде, жидеда гIамм гьабун эмпирикиял гIелмабийилан абулел<ref>{{книга|заглавие=Philosophy of Science: From Problem to Theory|автор=Mario Augusto Bunge.|год=1998|издатель=Transaction Publishers|страницы=24|isbn=0-765-80413-1}}</ref>. Цогидал гIалимзабаз математика рикIкIуна битIараб гIелмулъун, хутIарал — когнитивиял гIелмабилъун<ref>{{Cite web |url=http://virtualcoglab.cs.msu.su/CogSci_R.html |title=Что такое когнитивная наука<!-- Заголовок добавлен ботом --> |accessdate=2008-10-16 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081207071656/http://virtualcoglab.cs.msu.su/CogSci_R.html |archivedate=2008-12-07 |deadlink=yes }}</ref><ref>{{Cite web |title=Вторая международная конференция по когнитивной науке<!-- Заголовок добавлен ботом --> |url=http://www.cogsci.ru/cogsci06/ |access-date=2019-08-07 |archive-date=2008-10-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081019065716/http://www.cogsci.ru/cogsci06/ |url-status=хвараб }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://virtualcoglab.cs.msu.su/projects/mf_cogsci.html |title=М. В. Фаликман. Введение в когнитивную науку (программа спецкурса)<!-- Заголовок добавлен ботом --> |accessdate=2008-10-16 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080924194454/http://virtualcoglab.cs.msu.su/projects/mf_cogsci.html |archivedate=2008-09-24 |deadlink=yes }}</ref><ref>{{Cite web |title=Журнал Санкт-Петербургский университет ISSN 1681—1941 / Страница новостей<!-- Заголовок добавлен ботом --> |url=http://www.spbumag.nw.ru/news/news.shtml |access-date=2019-08-07 |archive-date=2007-07-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070717030949/http://www.spbumag.nw.ru/news/news.shtml |url-status=хвараб }}</ref>.

==ЦIияб гIелму гIуцIи==

==ГIелмияб лъаялъул элементал==
*ТIабигIатлъай (тIабигIаталъул хIакъалъулъ гIелму, тIабигIиял гIелмаби)
*Техникалъай (техникалъул хIакъалъулъ гIелму, техникиял гIелмаби)
*Обществолъай (социумалъул хIакъалъулъ гIелму, жамгIиял гIелмаби)
*ГIаданлъай (гIадамасул хIакъалъулъ гIелму, гуманитариял гIелмаби)

==ГIелмияб адабият==
{{main|ГIелмияб журнал}}
ГIелмияб адабияталде гъорлъе унв гIелмиял хIалтIаби, монографиял ва журналал.

ГIадатаб адабияталдасаги фолософиял хIалтIабаздасаги гьелъул батIалъи буго хIужжабаздалъун чIезарурал пикрабазулъ, мухIканал хIалбихьиязда кьучIги тIамурал, гIелмиял иццазде мугъчIвайги бугел.

==ГIелму машгьур гьаби==

==Гьереси гIелму==

==Баянал==