Авар фонология гьумералъул иццухъ ралагьизе

''{{selfref|Википедиялъул макъалабазе аваралъул ИФА транскрипция гьабиялъул квеки щвезе, ралагье [[Help:ИФА/Авар|Квеки:ИФА/Авар]].}}''
{{IPA notice}}

'''Авар фонология''' — бицунеб [[Авар мацӀ|авар мацӀалда]] ругел каламалъул гьаркьазул система. Цогидал мацӀаздаго гӀадин, авар мацӀалъулги буго абулеб куцалъул батӀалъи диалекталдаса диалекталде. Авар мацӀалъул фонетикияб анализалъул концентрация гьабула [[Авар мацӀ|стандартаб мацӀалъул]] акценталда; гьединго руго [[Авар свералаби|свералаби]], жиде-жидер хасаб фонетикияб батӀалъи бугел.

[[Рагьараб|Рагьаразулги]] [[Рагьукъаб|рагьукъазулги]] рикӀкӀадул рахъалъ, цогидал кавказалъулал мацӀазда гьоркьоб, [[Авар мацӀ|авар мацӀалъ]] ккола гьоркьохъеб бакӀ. Рагьарал гьаркьал цӀикӀкӀун руго БакътӀерхьул Кавказалъул мацӀазде данде ккун, амма Бакъаккул Кавказалъул цогидал мацӀазулалдаса дагьал; [[Картвел мацӀал|картвел]], вайнах ва дагъистаниял мацӀазде данде ккун, рагьукъал руго гӀемерал, хӀо [[абхаз мацӀ|абхаз]] ва [[Адигъ мацӀ|адигъ мацӀазулаздаса]] дагьал.<ref name="Вестник">{{cite journal | last = Магомедов | first = М.А. | date = 2014| title = Некоторые вопросы системы гласных аварского языка| trans-title = Авар мацӀалъул рагьаразул системалъулцо-цо суалал| language = | journal = Вестник института языка, литературы и искусства им. Г. Цадасы ДНЦ РАН| volume = | issue = 6| pages = 14-186 | issn = 2227-7978 | doi = | access-date = }}</ref> 

==Фонемаби==
МацӀалъул яги диалекталъул [[фонема]] ккола гьеб конкретияб мацӀалъул яги диалекталъул кӀалъалезда цохӀого функция бугеблъун биччӀулеб каламалъул гьаркьил яги батӀи-батӀиял гьаркьазул групалъул [[абстракция]]. Мисалалъе, ''ракӀ'' абураб рагӀи гӀуцӀун буго лъабго фонемалдаса: тӀоцебесеб "р", "кӀ" гьаракь, ва рагьараб гьаракь.

Авар мацӀалда ругел фонемабазул рикӀкӀен ва рикьа-къотӀи буго батӀи-батӀияб свералидаса свералиде. Рагьукъал фонемабазул рикӀкӀен буго 75–80, максималаб буго стандарталда, диалектазда рагьукъал руго гьелдасаги дагь, амма гьенир рукӀине бегьула стандарталда данчӀваларел фонемабиги. Рагьарал фонемабазул рикӀкӀен гӀемераб гьечӀо, цогидал гӀагарал мацӀазде дандеккун. Стандартаб мацӀалда буго щуго рагьараб, [[Авар свералаби|диалектазда]] гьел рукӀине бегьула цӀикӀкӀунги.

===Рагьукъал===
Хадусеб таблода руго кьун стандарталъулги диалекталъулги фонемаби, лабиаллъарал рагьукъал руго ратӀаго гъоркьегӀан. Аваралда руго зирарал, гъугъал, [[Эйективияб рагьукъаб|эйективиял]] (глотталлъарал), интенсивиял (хӀалуцарал) обструентал,{{Sfn|Форкер|2020|p=245}} ва гьезул [[Лабиализация|лабиаллъарал]] вариантал. Щибаб серия буго цохӀо [[Алвеоларияб рагьукъаб|алвеолариял]] ва [[Посталвеоларияб рагьукъаб|посталвеолариял]] фрикативазул.{{Sfn|Форкер|2020|p=245}} 

{| class="wikitable" style="text-align:center;"
|+Авар мацӀалъул рагьукъал фонемаби<ref name="TITUS">[http://titus.fkidg1.uni-frankfurt.de/didact/caucasus/nekklaut.htm#XFN1 Consonant Systems of the North-East Caucasian Languages on TITUS DIDACTICA]</ref>
! colspan="2" rowspan="3" |
! rowspan="3" |[[Лабиалаб рагьукъаб|Лабиал]]
! colspan="4" |[[Алвеоларияб рагьукъаб|Алвеолар]]
! colspan="2" rowspan="2" |[[Посталвеоларияб рагьукъаб|Пост-<br>алвеолар]]
! rowspan="3" |[[Палаталаб рагьукъаб|Палатал]]
! colspan="2" rowspan="2" |[[Веларияб рагьукъаб|Велар]]
! colspan="2" rowspan="2" |[[Увуларияб рагьукъаб|Увуляр]]
! colspan="2" rowspan="2" |[[Фарингалаб рагьукъаб|Фарингал]]
! rowspan="3" |[[Глотталаб рагьукъаб|Глоттал]]
|- class="small"
! colspan="2" |Централ
! colspan="2" |[[Латералаб рагьукъаб|Латерал]]
|- class="small"
!<small>ленис</small>
!<small>фортис</small>
!<small>лен.</small>
!<small>фор.</small>
!<small>лен.</small>
!<small>фор.</small>
!<small>лен.</small>
!<small>фор.</small>
!<small>лен.</small>
!<small>фор.</small>
!<small>лен.</small>
!<small>фор.</small>
|-
! colspan="2" |[[Назалаб рагьукъал|Назалал]]
|{{IPAplink|m}}
|{{IPAplink|n}}
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
! rowspan="3" |[[Плозивияб рагьукъаб|Плозивал]]
!<small>[[Гьаракьлъи (фонетика)|зирарал]]</small>
|{{IPAplink|b}} 
|{{IPAplink|d}}
|
|
|
|
|
|
|{{IPAplink|ɡ}}
|
|
|
|
|
|
|-
!<small>[[гъугълъи|гъугъал]]</small>
|{{IPAplink|p}}
|{{IPAplink|t}}
|
|
|
|
|
|
|{{IPAplink|k}}
|
|{{IPAplink|q}}{{efn|[[ГӀандалазул сверел|ГӀандалазул свералил]] [[Бухди|бухдисезул гаргарул]] кӀиго къватӀиса бачӀараб рагӀулӀ гурони данчӀвалареб фонема. Гьел рагӀабиги руго ''къуруш'' {{IPA|/quruʃ/}}, ''къаравул'' {{IPA|/qarawuɫ/}}, стандарталда ''гъурущ'' {{IPA|/ʁu.ˈruʃː/}}, ''хъаравул'' {{IPA|/q͡χːäräwul/}}.{{Sfn|МикагӀилилазул|1959|p=179}}}}
|
|
|
|{{IPAplink|ʔ}}
|-
!<small>[[Эйективияб рагьукъаб|эйективал]]</small>
|{{IPAplink|pʼ}}{{efn|Гъугъаб билабиалаб эйектив гӀатӀидго данчӀвала диалектазда, хасго [[Анцухъдерил сверел|анцухъдерилалда]].{{Sfn|МикагӀилилазул|1959|p=59}} [[ГӀандалазул сверел|гӀандалазул]] данчӀвала цо чанго рагӀулӀ: ''кьапӀде'' {{IPA|/t͡ɬːʼapʼde/}}'кьабизе'.{{Sfn|МикагӀилилазул|1959|p=179}} Закаталисезул свералида эб фонема гьединго буго дагь гурони хӀалтӀизабулареб, батула цо-цо къватӀиса рачӀарал рагӀабазулӀ: ''пӀенсия'' 'пенсия', ''пӀанкӀа'' 'банка', ''чӀипӀи'' 'чванта'.{{Sfn|СагӀидова|2007|p=24}} Эб фонема батула гьединго хундерил свералил цо-цо рагӀабазулӀги, мисалалъе, ''чӀапӀтӀи'' {{IPA|/t͡ʃʼapʼ.ˈtʼi/}} 'чӀабтӀи'. Прото-хьондакавказияб мацӀалъул букӀараб {{PNC|''*ṗ''}} {{IPA|/pʼ/}} гьаркьил рефлекс авар мацӀалда буго {{IPA|/b/}}.<ref name= "Starostin1994" />}}
|{{IPAplink|tʼ}}
|
|
|
|
|
|
|{{IPAplink|kʼ}}
|
|
|
|
|
|
|-
! rowspan="3" |[[Аффрикатияб рагьукъаб|Аффрикатал]]
!<small>зирарал</small>
|
|{{IPAplink|d͡z}}{{efn|ДанчӀвала [[Анцухъдерил сверел|анцухъдерил свералида]]. ЛӀугьуна коартикулациялдалъун {{IPA|/d/}}-ги {{IPA|/z/}}-ги жубан, цӀцӀикӀаниселъ эб фонема букӀуна фреквентативазулӀ: ''свердзи'' {{IPA|/sːʷerd͡zi/}} 'свердизе', ''гӀугӀедзи'' {{IPA|/ʕuʕed͡zi/}} 'гӀегӀедизе', [[сонорант|сонориял]] {{IPA|/r/}}, {{IPA|/l/}}, {{IPA|/n/}} гьаркьазда хадубги: ''бандзи'' 'бачине/, ''гӀандзи'' 'гӀодизе'. Коартикулациялда бачӀогоги данчӀвала {{IPA|d͡z}}: ''чихӀдзи'' 'ччукӀизе'.{{Sfn|МикагӀилилазул|1959|p=59}} Лъедерго данчӀвала закаталисезул свералидаги: ''дзагъу'' 'цӀакъго'.{{Sfn|СагӀидова|2007|p=31}}}}
|
|
|
|{{IPAplink|d͡ʒ}}{{efn|Фонема буго [[анцухъдерил сверел|анцухъдерил свералил]] [[ЧӀадаколоб|чӀадаколосезул гаргаралда]], гьениб эб букӀуна цогидазул {{IPA|/d͡z/}} бугелъуб: ''гьарджи'' {{IPA|/hard͡ʒi}} 'гьардезе', ''буссджи'' {{IPA|/busːd͡ʒi/}} 'буссине'.{{Sfn|МикагӀилилазул|1959|p=60}} [[Къаралазул сверел|Къаралазул свералил]] риссдерил гаргаруда{{Sfn|МикагӀилилазул|1959|p=149}} ва [[Гьидерил сверел|гьидерил свералида]]{{Sfn|МикагӀилилазул|1959|p=305}} гьеб фонема букӀуна стандарталъул {{IPA|/ʒ/}} бугеб цо-цо къватӀиса бачӀараб рагӀул: ''джаваб'' {{IPA|/d͡ʒawab/}} 'жаваб', ''джуджахӀ'' {{IPA|/d͡ʒud͡ʒaħ/}} 'жужахӀ'.  [[ГӀандалазул сверел|ГӀандалазул свералида]]: ''джухи'' {{IPA|/d͡ʒuχi/}} 'жух', ''баджарде'' {{IPA|/bad͡ʒarde/}} 'бажаризе'.{{Sfn|МикагӀилилазул|1959|p=179}} Закаталисезул свералида данчӀвала цо-цо рагӀулӀ стандарталъул {{IPA|/ʒ/}} гьаркьил бакӀалда: ''неджер'' {{IPA|/ned͡ʒer/}} 'нижер', ''гъедж'' {{IPA|/ʁed͡ʒ/}} 'гъеж', ''гьедже'' {{IPA|/hed͡ʒe}} 'гьанже', ва къватӀиса рачӀаразулӀ: ''джубур'' {{IPA|/d͡ʒubur/}} 'чали'.{{Sfn|СагӀидова|2007|p=32}} Гьединго фонема данчӀвала цо-цо хьондасел гаргаразда,{{Sfn|МикагӀилилазул|1959|p=58}} мисалалъе, [[Хундерил сверел|хундерил свералил]] [[Хьиндахъ (Хунзахъ мухъ)|хьиндадерил гаргарул]] цо рагӀулӀги: ''гьандже'' {{IPA|/ˈhand͡ʒe/}}, стандарталда ''гьанже'' {{IPA|/ˈhanʒe/}}.}}
|
|
|
|
|{{IPAplink|ɢ͡ʁ}}{{efn|[[Закаталисезул сверел|Закаталисезул свералил]] фонема, дандеккола стандарталъул увуларияб эйективияб аффрикаталъе {{IPA|/q͡χːʼ/}}: ''къʼези'' {{IPA|/ɢ͡ʁe.zi/}} 'гьекъезе', ''къʼогу'' {{IPA|/ɢ͡ʁo.ɡu/}} 'къого', ''къʼутӀзи'' {{IPA|/ɢ͡ʁutʼ.zi/}} 'къотӀизе'. Гьениб [[Гъугъаб увуларияб аффрикат|гъугъаб увуларияб аффрикат]] зирараблъун лӀугьин буго позиционияб.{{Sfn|СагӀидова|2007|p=38}}}}
|
|
|
|
|-
!<small>гъугъал</small>
|
|{{IPAplink|t͡s}}
|{{IPAplink|t͡sː}}
|
|{{IPAplink|t͡ɬː}}
|{{IPAplink|t͡ʃ}}
|{{IPAplink|t͡ʃː}}
|
|
|{{IPAplink|k͡xː}}
|{{IPAplink|q͡χ}}{{Efn|Диалектазул фонема, мисалалъе, чӀадаколосезул    стандарталда гьечӀо. [[Инс-кавказияб мацӀ|Инс-кавказияб]] ва [[Инс-авар-гӀандияб мацӀ|инс-авар-гӀандияб]] мацӀазул букӀараб *q гьаркьица авар мацӀалде аслияб куцалъ рефлекслъун кьуна {{IPAslink|h}} яги {{IPA|Rχ}}:<ref name= "Starostin1994" /> ''{{PAA|*'''q'''VrV}}'' > '''''h'''or'' (гьор);<ref>{{cite web |title= *qVrV ( ~ χ-, h-) | url = https://starlingdb.org/cgi-bin/response.cgi?single=1&basename=%2fdata%2fcauc%2fcaucet&text_number=282&root=config |access-date = 2024-08-15|publisher = The Tower of Babel. The Global Lexicostatistical Database|website=StarLing database server}}</ref>}}
|{{IPAplink|q͡χː}}
|
|
|
|-
!<small>эйективал</small>
|
|{{IPAplink|t͡sʼ}}
|{{IPAplink|t͡sːʼ}}
|{{IPAplink|t͡ɬʼ}}{{Efn|Стандарталдаги хьондасал свералабаздаги гьечӀеб, амма бакъдасезда гӀатӀидго данчӀвалеб фонема, буго анцухъдерил, гьидерил свералабазда, къаралазул цо-цо гаргаразда.{{Sfn|МикагӀилилазул|1959|p=53}} Эб ккола [[Инс-авар мацӀ|инс-авар]] ва [[Инс-хьондакавказияб мацӀ|инс-хьондакавказияб]] мацӀаздаго букӀараб фонема, жиб хьондасел свералабазда [[Денталабги алвеолариябги эйективиял стопал|алвеоларияб эйективияб стопалде]] сверараб:  *ƛ̣ {{IPA|/t͡ɬʼ/}} > ṭ {{IPA|/tʼ/}}<ref name= "Starostin1994">{{cite book |last1= Николаев |first1= С. Л.|last2= Старостин |first2= С. А. |author-link2= Сергей Старостин|date= 1994|title= A North Caucasian Etymologocal Dictionary|trans-title= |url= https://starlingdb.org/Texts/caucpref.pdf|url-status= |access-date= 2024-08-01|format= pdf|language= |location= Москва |publisher= Asterisk Publishers |isbn= |page= 53|archive-date= |via= |quote=}}</ref> Мисалалъе, ''бекьӀер'' {{IPA|/beˈt͡ɬʼer/}} 'бетӀер', ''кьӀад'' {{IPA|/t͡ɬʼad/}} 'тӀад', ''кьӀехь'' {{IPA|/t͡ɬʼex/}} 'тӀехь'.}}
|{{IPAplink|t͡ɬːʼ}}
|{{IPAplink|t͡ʃʼ}}
|{{IPAplink|t͡ʃːʼ}}
|
|
|{{IPAplink|kxːʼ}}
|{{IPAplink|q͡χʼ}}{{Efn|ЧӀадаколосезул гаргаруда {{IPA|/q͡χːʼ/}} гьаркьил рефлекс: ''бакъӀ'' {{IPA|/baq͡χʼ/}} 'бакъ'.<ref>{{cite web |title= *bV(r)q̇:V | url = https://starlingdb.org/cgi-bin/response.cgi?single=1&basename=%2fdata%2fcauc%2faandet&text_number=83&root=config |access-date = 2024-08-14|publisher = The Tower of Babel. The Global Lexicostatistical Database|website=StarLing database server}}</ref> [[Инс-кавказияб мацӀ|Инс-кавказияб]] ва [[Инс-авар-гӀандияб мацӀ|инс-авар-гӀандияб]] мацӀазул''{{PAA|*q̇}}'' {{IPA|/q͡χʼ/}} гьаркьил рефлекслъун авар стандармацӀалда лӀугьана {{IPAslink|ʕ}}:<ref name= "Starostin1994" /> ''{{PAA|*mo'''q̇'''V}}'' > ''ma'''ʕ''''' (магӀ).<ref>{{cite web |title= *moq̇V | url = https://starlingdb.org/cgi-bin/response.cgi?single=1&basename=%2fdata%2fcauc%2faandet&text_number=262&root=config |access-date = 2024-08-15|publisher = The Tower of Babel. The Global Lexicostatistical Database|website=StarLing database server}}</ref>}}
|{{IPAplink|q͡χːʼ}}
|
|
|
|-
! rowspan="2" |[[Фрикативияб рагьукъаб|Фрикативал]]
!<small>зирарал</small>
|
|{{IPAplink|z}}
|
|
|
|{{IPAplink|ʒ}}
|
|
|
|
|{{IPAplink|ʁ}}
|
|{{IPAplink|ʕ}}
|
|
|-
!<small>гъугъал</small>
|{{IPAplink|f}}{{Efn|Цогидал мацӀаздаса рачӀарал рагӀабазулӀ гурони букӀунареб фонема.{{Sfn|Форкер|2020|p=246}} Авар алфабеталда бихьизабула ''Ф'' хӀарпалдалъун.}}
|{{IPAplink|s}}
|{{IPAplink|sː}}
|{{IPAplink|ɬ}}
|{{IPAplink|ɬː}}
|{{IPAplink|ʃ}}
|{{IPAplink|ʃː}}
|
|{{IPAplink|x}}
|{{IPAplink|xː}}{{Efn|Закаталисезул свералида дагьалго рагӀабазулӀ, стандарталъул [[гъугъаб веларияб аффрикат|интенсивияб гъугъаб веларияб аффрикаталъул]] бакӀалда: ''ххьури'' {{IPA|/xːuri/}} 'ккуна', ''хьхьала'' {{IPA|/xːala/}} 'ккола', ''хьхьал'' {{IPA|xːal}} 'ккал'.{{Sfn|СагӀидова|2007|p=35}}}}
|{{IPAplink|χ}}
|{{IPAplink|χː}}
|{{IPAplink|ħ}}
|{{IPAplink|ħː}}{{Efn|ДанчӀвала закаталисезул свералида стандартаб аваралъул {{IPAplink|ħ}} фонема букӀунелъуб: ''хӀхӀе'' {{IPA|/ħːe/}}'хӀе', ''махӀхӀал'' 'махӀаби'. [[Гъугъаб фарингеалаб фрикатив|ХӀалуцинчӀеб гъугъаб фарингеалаб]] {{IPA|/ħ/}} гьениб дандеккола стандартаб {{IPA|/χ/}} гьаркьие: ''хӀуб'' 'хоб', ''нахӀ'' 'нах'.{{Sfn|СагӀидова|2007|p=38–39}}}}
|{{IPAplink|h}}
|-
! colspan="2" |[[Вибрантияб рагьукъаб|Вибрантал]]
|
|{{IPAplink|r}}
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
! colspan="2" |[[Аппроксимант|Аппроксимантал]]
|{{IPAplink|w}}
|
|
|{{IPAplink|l}}{{Efn|Авар мацӀалда {{IPA|/l}} гьаракь буго кӀиго [[аллофон]]алда: {{IPA|/i e/}} гьаркьазда аскӀоб [[палатализация (фонетика)|палаталлъараб]] {{IPA|[lʲ]}}, хутӀарал бакӀазда [[Веларизация|веларлъараб]] {{IPA|[ɫ]}} ({{IPA|[lˠ]}}.}} 
|
|
|
|{{IPAplink|j}}
|
|
|
|
|
|
|
|}

{{Notelist|colwidth=30}}

Халалъул гӀужур ⟨ː⟩ рагьукъазе транскрипция гьабиялъул анализалъул буго кӀиго батӀияб куц. Халалъи ккола батӀабахъул бутӀалъун, амма гьединго гьеб ккола артикулационияб къуватлъунги, гьединлъидал рагьукъал гьанир баян гьарун руго [[фортис ва ленис]] (хӀалуцаралги хӀулуцинчӀелги) гӀадин. ХӀалуцарал (фортис) аффрикатал халатал руго фрикативияб бутӀаялда, мисалалъе {{IPA|[tsː]}} (tss), контуралъул плозивияб бутӀаялда гуреб, [[итал мацӀ]] гӀадазул геминатиял аффрикатазда гӀадин {{IPA|[tːs]}} (tts). Лейверица (1994) анализ гьабулеб буго, мисалалъе, {{IPA|t͡ɬː}} гьаракьие кӀисегментияб аффрикативиябгин фрикативияб цебе-нахъа лъей {{IPA|/t͡ɬɬ/}} ({{IPA|/t<sup>ɬ</sup>ɬ/}}) гӀадин.<ref>Лейвер (1994) ''Principles of Phonetics'' гь. 371.</ref>

Авар мацӀалъул рагьукъал гьаркьал рикьула кӀиго тӀелалде: [[Обструэнт|обструэнтал]] (хъуй-бугел) ва [[Сонорат|соноратал]]. Жиндаго жаниб обструэнтазул аслияб система бикьула жеги лъабго системалде: 1) плозивазул лъабилаб система; 2) аффрикатазул ункъилаб система; 3) спирантазул лъабилаб система.{{Sfn|Алексеев|Атаев|МухӀамадов|МухӀамадов|2012|p=30}} Гьеб рикьиги бараб буго гьел гьаркьазул кинлъуда.

==== Плозивал ====
{| class="wikitable" style="float:right; margin-left:0.8em; clear:right;"
|+Плозивазул система
!Зирараб
!Гъугъаб
!Эйективияб
|-
| align="center" | {{IPAlink|b}} {{angbr|б}}
| align="center" |{{IPAlink|p}} {{angbr|п}}
| align="center" | {{IPAlink|pʼ}} {{angbr|пӀ}}
|-
| align="center" | {{IPAlink|d}} {{angbr|д}}
| align="center" |{{IPAlink|t}} {{angbr|т}}
| align="center" | {{IPAlink|tʼ}} {{angbr|тӀ}}
|-
| align="center" |{{IPAlink|ɡ}} {{angbr|г}}
| align="center" | {{IPAlink|k}} {{angbr|к}}
| align="center" |{{IPAlink|kʼ}} {{angbr|кӀ}}
|}
[[Плозив]], яги стоп стандартаб авар мацӀалда буго ичӀго. Эл рукӀуна [[Гьаракьлъи (фонетика)|зираралги]] [[гъугълъи|гъугъалги]], гьединго эзие хасиятаб буго [[эйективияб рагьукъаб|эйективлъи]], гьаракь бахъулаго гьаркьил кьватӀел эххеде хӀалуцинаби, амма плозивазе букӀунаро хӀалуцин. Эйективияб плозив буго [[Денталабги алвеолариябги эйективиял стопал|алвеолариябги]] {{IPA|/tʼ/}} [[Веларияб эйективияб стоп|велариябги]] {{IPA|/kʼ/}}, билабиалаб эйективияб стоп стандарталда буго цохӀо ''гьопӀа'' интерйекталъулӀ, диалектаздани эб данчӀвала гӀатӀидго.{{Sfn|Алексеев|Атаев|МухӀамадов|МухӀамадов|2012|p=31}} Эйективал рихьизарула хӀарпалда цадахъ [[ГӀучӀ (кириллица)|гӀучӀ]] хъван: {{angbr|тӀ кӀ пӀ}} щибалъе. Плозиваз гӀуцӀула лъабилаб система ''зирараб–гъугъаб–эйектив'', хӀалуцарал вариантал гьечӀелъул. Гьенибе гъорлӀе кколаро жибго цохӀо бугеб [[Глотталаб стоп|гъугъаб глотталаб плозив]]. 

==== Аффрикатал ====
[[Аффрикат|Аффрикатал]] руго [[Короналаб рагьукъаб|короналалги]] [[Дорсалаб рагьукъаб|дорсалалги]], тӀоцересез гъорлӀе рачуна [[Алвеоларияб рагьукъаб|алвеолариялги]] [[Пост-алвеоларияб рагьукъаб|пост-алвеолариялги]], кӀиабилез — [[Веларияб рагьукъаб|велариялги]] [[Увуларияб рагьукъаб|увулариялги]]. Стандарталъул системалда гьечӀо зирарал аффрикатал, диалектаздани данчӀвала {{IPA|/d͡z d͡ʒ/}}. 

Алвеолариял ва пост-алвеолариял аффрикатазул руго {{IPAslink|t͡s}} {{angbr|ц}}-ги {{IPAslink|t͡ʃ}} {{angbr|ч}}-ги, гьезул хӀалуцарал {{IPA|/t͡sː t͡ʃː/}}, эйективиял {{IPA|/t͡sʼ t͡ʃʼ/}}, хӀалуцарал эйективиял {{IPA|/t͡sːʼ t͡ʃːʼ/}} варианталги, гьединлъидал гьез гӀуцӀула ункъилаб система. Гьоркьоса бахъилъун ккола латералал аффрикатал. Стандартаб авар мацӀалда буго кӀиго интенсивияб алвеоларияб латералаб аффрикат: жибго {{IPAslink|t͡ɬː}} {{angbr|лӀ}} ва эйективияб {{IPAslink|t͡ɬːʼ}} {{angbr|кь}}, жидер хӀалуцинчӀел коррелатал гьечӀел.{{Sfn|Алексеев|Атаев|МухӀамадов|МухӀамадов|2012|p=34}} [[Инс-авар мацӀ|Инс-авар мацӀалдаго]] букӀараб [[Алвеоларияб латералаб эйективияб аффрикат|алвеоларияб латералаб эйективияб аффрикат]] хутӀун буго [[Авар свералаби|бакъдасел свералабазда]], стандарт мацӀалда гьеб гьаракь сверун буго [[Денталабги алвеолариябги эйективиял стопал|алвеоларияб эйективияб стопалде]].<ref name= "Starostin1994"/>

Веларияб аффрикат буго кӀиго: интенсивияб гъугъаб {{IPAslink|k͡xː}} {{angbr|кк}}-ги [[Веларияб эйективияб аффрикат|интенсивияб веларияб эйективияб аффрикат]] {{IPA|/k͡xːʼ/}} {{angbr|кӀкӀ}}-ги. Гьел гьаркьазул гьечӀо хӀалуцинчӀел коррелатал.{{Sfn|Алексеев|Атаев|МухӀамадов|МухӀамадов|2012|p=36}} Гьениб аффрикатизациялъул буго кӀого момент: тӀоцебеселъ артикулациялда {{IPA|/k/}} яги {{IPA|/kʼ/}} лӀугьин, кӀиабилелъ фрикативизация букӀин ва гьаракь {{IPA|/xː/}}-ялдалъун лӀугӀи.{{Sfn|МикагӀилилазул|1959|p=56}} Гьединго кидаго хӀалуцарал ккола увулариял аффрикаталги, гьелги руго интенсивияб [[Гъугъаб увуларияб аффрикат|гъугъаб увуларияб аффрикат]] {{IPA|/q͡χː/}} {{angbr|хъ}} ва элъул эйективияб вариант {{IPA|/q͡χːʼ/}} {{angbr|къ}}.{{Sfn|Алексеев|Атаев|МухӀамадов|МухӀамадов|2012|p=37}}

{| class=wikitable style="border: none; background: none; color: inherit; text-align: center;"
|+Аффрикатазул система
! colspan="4" scope="col" | Алвеолариялги пост-алвеолариялги
| rowspan="14" style="border: none; background: none; color: inherit;" |
! colspan="2" scope="col" | Алвеолариял латералиял 
| rowspan="14" style="border: none; background: none; color: inherit;" |
! colspan="2" scope="col" | Велариялги увулариялги 
|-
!<small>Гъугъаб</small>
!<small>Интенсивияб</small>
!<small>Эйективияб</small>
!<small>Интенсивияб<br>эйективиияб</small>
!<small>Интенсивияб<br>гъугъаб</small>
!<small>Интенсивияб<br>эйективияб</small>
!<small>Интенсивияб<br>гъугъаб</small>
!<small>Интенсивияб<br>эйективияб</small>
|-
|{{IPAlink|t͡s}} {{angbr|ц}}||{{IPAlink|t͡sː}} {{angbr|цц}}||{{IPAlink|t͡sʼ}} {{angbr|цӀ}}||{{IPAlink|t͡sːʼ}} {{angbr|цӀцӀ}}|| rowspan="2" |{{IPAlink|t͡ɬː}} {{angbr|лӀ}}|| rowspan="2" |{{IPAlink|t͡ɬːʼ}} {{angbr|кь}}||{{IPAlink|k͡xː}} {{angbr|кк}}||{{IPAlink|k͡xːʼ}} {{angbr|кӀкӀ}}
|-
|{{IPAslink|t͡ʃ}} {{angbr|ч}}||{{IPAslink|t͡ʃː}} {{angbr|чч}}||{{IPAslink|t͡ʃʼ}} {{angbr|чӀ}}||{{IPAslink|t͡ʃːʼ}} {{angbr|чӀчӀ}}||{{IPAslink|q͡χː}} {{angbr|хъ}}||{{IPAslink|q͡χːʼ}} {{angbr|къ}}
|-
|}

====Фрикативал====
{| class="wikitable" style="float:right; margin-left:0.8em; clear:right;"
|+Фрикативазул система
!Зирараб
!Гъугъаб
!Интенсивияб
|-
|{{IPAlink|z}} {{angbr|з}}
|{{IPAlink|s}} {{angbr|с}}
|{{IPAlink|sː}} {{angbr|сс}}
|-
|—
|{{IPAlink|ɬ}} {{angbr|лъ}}
|{{IPAlink|ɬː}} {{angbr|лълъ}}
|-
|{{IPAlink|ʒ}} {{angbr|ж}}
|{{IPAlink|ʃ}} {{angbr|ш}}
|{{IPAlink|ʃː}} {{angbr|щ}}
|-
|—
|{{IPAlink|x}} {{angbr|хь}}
|—
|-
|{{IPAlink|ʁ}} {{angbr|гъ}}
|{{IPAlink|χ}} {{angbr|х}}
|{{IPAlink|χ}} {{angbr|хх}}
|-
|{{IPAlink|ʕ}} {{angbr|гӀ}}
|{{IPAlink|ħ}} {{angbr|хӀ}}
|—
|}
[[Фрикатив]], яни кӀиго артикулаторалда гьоркьоб бугеб чӀедераб нухдасан хӀухьел цун абулеб рагьукъаб аваралда буго 16, эзул лабиаллъарал вариантал рикӀкӀинчӀого. Авар фрикативазул гьечӀо эйективлъи, амма эл рукӀине бегьула хӀалуцараллъун. Алвеолариялги пост-алфеолариялги фрикативаз гӀуцӀула лъабилаб система, жиндилӀ зирарабги, гъугъабги, гъугъаб интенсивиябги бугел:{{Sfn|Алексеев|Атаев|МухӀамадов|МухӀамадов|2012|p=34}} {{IPAslink|z}}–{{IPAslink|s}}–{{IPAslink|sː}}, {{IPAslink|ʒ}}–{{IPAslink|ʃ}}–{{IPAslink|ʃː}}. Зирарал интенсивиял фрикативал авар мацӀалда гьечӀо. [[Латералаб рагьукъаб|Латералал фрикативазул]] руго гъугъаб алвеоларияб {{IPAslink|ɬ}} {{angbr|лъ}}-ги, элъул интенсивияб вариант {{IPA|/ɬː/}} {{angbr|лълъ}}-ги, гьедин эз гӀуцӀула кӀибилаб кьер.{{Sfn|Алексеев|Атаев|МухӀамадов|МухӀамадов|2012|p=34}}

Велариял фрикативазул авар мацӀалда буго гъугъаб веларияб фрикатив {{IPA|/x/}}, жиндир интенсивияб форма гьечӀеб.{{Sfn|Алексеев|Атаев|МухӀамадов|МухӀамадов|2012|p=36}} Увулариял фрикативазулги буго лъабилаб кьер: зирараб {{IPAslink|ʁ}} {{angbr|гъ}}, гъугъаб {{IPAslink|χ}} {{angbr|х}}-ги {{IPAslink|χː}} {{angbr|хх}}-ги. Фарингеалазул фрикативазул руго гъугъаб {{IPAslink|ħ}} {{angbr|хӀ}}-ги зирараб {{IPAslink|ʕ}} {{angbr|гӀ}}-ги.{{Sfn|Алексеев|Атаев|МухӀамадов|МухӀамадов|2012|p=37}}

Гьединго авар мацӀалда реализация буго [[гъугъаб лабиоденталаб фрикатив|гъугъаб лабиоденталаб фрикативалъулги]] {{IPA|/f/}} {{angbr|ф}}, жиб цогидал мацӀаздаса рачӀарал рагӀабазулӀ гурони, авар жиндирго рагӀабазулӀ букӀунареб. [[Инс-хьондакавказияб мацӀ|Инс-хьондакавказияб мацӀалда]] букӀараб *''f'' гьаркьица [[Инс-авар мацӀ|авар мацӀалда рефлексиялъун]] кьуна {{IPA|/x ~ χ/}} яги {{IPA|/ʃː/}} гьаркьал: ''*'''f'''ănV''<ref>{{cite web |title= *fănV | url = https://starlingdb.org/cgi-bin/response.cgi?single=1&basename=%2fdata%2fcauc%2fcaucet&text_number=282&root=config |access-date = 2024-08-06|publisher = The Tower of Babel. The Global Lexicostatistical Database|website=StarLing database server}}</ref> > '''''хь'''онлъи'', ''*'''f'''iwɨ ( ~ -b-,-o)''<ref>{{cite web |title= *xʷibV ( ~ -b-,-o) | url = https://starlingdb.org/cgi-bin/response.cgi?single=1&basename=%2fdata%2fcauc%2fcaucet&text_number=1682&root=config |access-date = 2024-08-06|publisher = The Tower of Babel. The Global Lexicostatistical Database|website=StarLing database server}}</ref> > '''''х'''об'', ''*'''f'''_ɦä̆''<ref>{{cite web |title= *f_ɦä̆ | url = https://starlingdb.org/cgi-bin/response.cgi?single=1&basename=%2fdata%2fcauc%2fcaucet&text_number=2320&root=config |access-date = 2024-08-06|publisher = The Tower of Babel. The Global Lexicostatistical Database|website=StarLing database server}}</ref> > '''''щ'''у''. ЦӀакъго цересел къватӀиса рачӀарал рагӀабазулӀ, мисалалъе, гӀарабалдаса, оригиналаб {{IPA|/f/}}-ялъул бакӀалда батула {{IPA|/p/}} гьаракь: {{lang-ar|فناء|fanāʾ}} > ''пана'' {{IPA|/pana/}}; {{lang-fa|فال}} > ''пал'' цги. [[ГӀурус мацӀ|ГӀурус]] ва гьелдасан рачӀарал европиял мацӀазул рагӀабазулӀ {{IPA|/f/}} цӀунула.

====Сонорантал====
Сонориял рагьукъал ккола жал гьаракьалъул тракталда хӀухьелалъул турбулентияб чвахи гьечӀого лӀугьунел, эзул руго кӀиго назалияб {{IPAslink|m}}, {{IPAslink|n}}, цо вибрант {{IPAslink|r}}, лъабго аппроксимант {{IPAslink|l}}, {{IPAslink|w}}, {{IPAslink|j}}. 

[[Зирараб алвеоларияб латералаб аппроксимант]]алъул авар мацӀалда буго кӀиго [[аллофон|аллофон]]: [[палатализация (фонетика)|палаталлъараб]] {{IPA|[lʲ]}} ва [[Веларизация|веларлъараб]] {{IPA|[ɫ]}} (яги {{IPA|[lˠ]}}, хъвалаго эзул батӀалъи бихьизабуларо. Палаталлъараб варианталъул реализация букӀуна {{IPA|/i/}}, {{IPA|/e/}} [[Цебесеб рагьараб|цебесел рагьарал]] аскӀоре ккани: ''ле́маг'' {{IPA|[ˈlʲe.maɡ]}}, ''эбе́л'' {{IPA|[ʔɛ.ˈbelʲ]}}, ''билта́'' {{IPA|[bɪlʲ.ˈtä]}}, ''лъе́ла'' {{IPA|[ˈɬe.lʲa]}} (лъезе-{{abbr|{{Smallcaps|fut}}|бачӀунеб мех}}), гьединго {{IPAslink|j}} гьаркьида хадуб бугони: ''хъва́йла'' {{IPA|[ˈq͡χːʷäj.lʲa]}} (хъвазе-{{abbr|{{Smallcaps|fut}}|бачӀунеб мех}}). ХутӀанщинаб бакӀалда букӀуна веларлъараб аллофон: ''лалу''́ {{IPA|[ɫa.ˈɫu]}}, ''бал'' {{IPA|[baɫ]}}, ''хъва́ла'' {{IPA|[ˈq͡χːʷä.ɫa]}} (хъвазе-{{abbr|{{Smallcaps|prs}}|гьанжесеб гӀахьалаб мех}}).

==== Лабиаллъарал рагьукъал ====
[[Лабиализация]] буго авар мацӀалда гӀатӀидго данчӀвалеб кӀиабизесеб артикулация, эб лӀугьуна гьаракь бахъулаго кӀутӀбиги цадахъ хӀалтӀизарун, хъвавуда бихьизабула ''В'' хӀарпил квекудалъун. Эб артикулация букӀуна цӀикӀкӀанисел рагьукъазул, лабиалазулги сонорантазулги хутӀизегӀан, цо сонорант буго лабиалаб, эбги [[зирараб лабиал–веларияб аппроксимант]] {{IPA|/w/}}. Лабиализация букӀуна силлаб-инициалаб, ай байбихьуда данчӀвалеб. Буго гьединго рагӀуда жаниб лабиализацияги, эб хасго данчӀвала вербазулӀ, мисалалъе, ''ба'''къв'''азе'' {{IPA|/bä.ˈq͡χːʷʼä.ze/}}. Силлаб-финалаб лабиализация, рагӀул тӀарамагъада букӀунеб, авар мацӀалда гьечӀо. РагӀи хисулаго, гургинлъарал рагьаразде цебе {{IPA|/u o/}} лабиаллъарал рагьукъазе лӀугьуна делабиализация:{{Sfn|Форкер|2020|p=246}} ''гъветӀ'' — ''гъотӀо́-'', ''хвезе'' — ''хола'' цги.

{| class="wikitable" style="text-align:center;"
! colspan="2" rowspan="3" |
! colspan="4" |{{abbr|[[Алвеоларияб рагьукъаб|А]]|Алвеолариял}}
! colspan="2" rowspan="2" |{{abbr|[[Посталвеоларияб рагьукъаб|ПА]]|Посталвеолариял}}
! colspan="2" rowspan="2" |{{abbr|[[Веларияб рагьукъаб|В]]|Велариял}}
! colspan="2" rowspan="2" |{{abbr|[[Увуларияб рагьукъаб|У]]|Увулариял}}
! rowspan="3" |{{abbr|[[Фарингеалаб рагьукъаб|Ф]]|Фарингеалал}}
! rowspan="3" |{{abbr|[[Глотталияб рагьукъаб|Г]]|Глотталал}}
|- class="small"
! colspan="2" |<small>централ</small>
! colspan="2" |[[Латералал рагьукъал|<small>латерал</small>]]
|- class="small"
!<small>{{abbr|л.|ленис}}</small>
!<small>{{abbr|ф.|фортис}}</small>
!<small>{{abbr|л.|ленис}}</small>
!<small>{{abbr|ф.|фортис}}</small>
!<small>{{abbr|л.|ленис}}</small>
!<small>{{abbr|ф.|фортис}}</small>
!<small>{{abbr|л.|ленис}}</small>
!<small>{{abbr|ф.|фортис}}</small>
!<small>{{abbr|л.|ленис}}</small>
!<small>{{abbr|ф.|фортис}}</small>
|-
! rowspan="3" |[[Плозивиял рагьукъал|Плозив]]
!<small>{{abbr|з|зирарал}}</small>
|{{IPAplink|dʷ}}
|
|
|
|
|
|{{IPAplink|ɡʷ}}
|
|
|
|
|
|-
!<small>{{abbr|гъ|гъугъал}}</small>
|{{IPAplink|tʷ}}
|
|
|
|
|
|{{IPAplink|kʷ}}
|
|
|
|
|{{IPAplink|ʔʷ}}
|-
!<small>{{abbr|э|эйективал}}</small>
|{{IPAplink|tʼʷ}}
|
|
|
|
|
|{{IPAplink|kʼʷ}}
|
|
|
|
|
|-
! rowspan="2" |[[Аффрикат]]
!<small>{{abbr|гъ|гъугъал}}</small>
|{{IPAplink|t͡sʷ}}
|{{IPAplink|t͡sːʷ}}
|
|{{IPAplink|t͡ɬːʷ}}
|{{IPAplink|t͡ʃʷ}}
|{{IPAplink|t͡ʃːʷ}}
|
|{{IPAplink|kxːʷ}}
|
|{{IPAplink|q͡χːʷ}}
|
|
|-
!<small>{{abbr|э|эйективиял}}</small>
|{{IPAplink|t͡sːʷ}}
|{{IPAplink|t͡sːʷʼ}}
|
|{{IPAplink|t͡ɬːʷʼ}}
|{{IPAplink|t͡ʃʼʷ}}
|{{IPAplink|t͡ʃːʷʼ}}
|
|{{IPAplink|kxːʷʼ}}
|
|{{IPAplink|q͡χːʷʼ}}
|
|
|-
! rowspan="2" |[[Фрикативиял рагьукъал|Фрикатив]]
!<small>{{abbr|гъ|гъугъал}}</small>
|{{IPAplink|sʷ}}
|{{IPAplink|sːʷ}}
|{{IPAplink|ɬʷ}}
|{{IPAplink|ɬːʷ}}
|{{IPAplink|ʃʷ}}
|{{IPAplink|ʃːʷ}}
|{{IPAplink|xʷ}}
|
|{{IPAplink|χʷ}}
|{{IPAplink|χːʷ}}
|{{IPAlink|ʕʷ}}
|
|-
!<small>{{abbr|з|зирарал}}</small>
|{{IPAplink|zʷ}}
|
|
|
|{{IPAplink|ʒʷ}}
|
|
|
|{{IPAplink|ʁʷ}}
|
|{{IPAlink|ħʷ}}
|{{IPAplink|hʷ}}
|-
! colspan="2" |[[Аппроксимантиял рагьукъал|Аппроксимант]]
|
|
|
|
|
|
|{{IPAplink|w}}
|
|
|
|
|
|}

===Рагьарал===
{| class="wikitable floatright" style="text-align: center;"
|+ Рагьарал фонемаби
! rowspan="2" |Борхи
! colspan="3" |Кьер
|-
! class="bright" |[[Цебесеб рагьараб|Цебесеб]] 
! class="bright" |[[БакьулӀеб рагьараб|БакьулӀеб]] 
! class="bright" |[[Нахъисеб рагьараб|Нахъисеб]]
|-
! style="text-align: left;" |[[ТӀасияб рагьараб|ТӀасияб]]
| style="font-size:120%" | {{IPAplink|i}}
| style="font-size:120%" |
| style="font-size:120%" | {{IPAplink|u}}
|-
! style="text-align: left;" |[[ТӀад-гьоркьохъеб рагьараб|ТӀад-гьоркьохъеб]]
| style="font-size:120%" | {{IPAplink|e}}
| style="font-size:120%" |
| style="font-size:120%" | {{IPAplink|o}}
|-
!style="text-align: left;" |[[Гъоркьияб рагьараб|Гъоркьияб]]
| align="center" |
| style="font-size:120%" | {{IPAplink|ä}}
| style="font-size:120%" |
|}

Авар мацӀалда буго щуго рагьараб гьаракь: {{IPA|/i/}}, {{IPA|/u/}}, {{IPA|/e/}}, {{IPA|/o/}}, {{IPA|/ä/}}.{{Sfn|Алексеев|Атаев|МухӀамадов|МухӀамадов|2012|p=26}}{{Sfn|Форкер|2020|p=244}} Руго гьединго гьел гьаркьазул назаллъарал варианталги,{{Sfn|Форкер|2020|p=244}} хъвавуда гьел рихьизаруларо. Диалектазда данчӀвала цӀикӀкӀунги рагьарал гьаркьал, гьединго халалъарал вариантал.

Артикуляция кӀутӀбузул позициялде балагьун, авар мацӀалъул рагьарал руго [[гургинлъи|гургинлъарал]] {{IPA|/u, o/}} ва гьезде данде лъолел гургинлъичӀел {{IPA|/i, e, ä/}}. Абулаго гӀебедемухъалда мацӀалца кколеб бакӀалда рекъон, рагьарал данде лъола [[Цебесеб рагьараб|цебесеб кьералъул]] {{IPA|/i/}}, {{IPA|/e/}} ва [[Нахъисеб рагьараб|нахъисеб кьералъул]] {{IPA|/u, o/}}. Гьезде данде ккуна {{IPA|/ä/}} буго бакьулӀ кьералъул. МацӀалзул эхедемухъалда позициялда рекъон данде лъола [[тӀасияб рагьараб|тӀасияб борхул]] {{IPA|i, u}} ва [[гъоркьияб рагьараб|гъоркьияб борхул]] {{IPA|/ä/}}. Гьеб кӀибго борхуда гьоркьор руго [[ТӀад-гьоркьохъеб рагьараб|тӀад-гьоркьохъел]] {{IPA|/e, o/}}.{{Sfn|Алексеев|Атаев|МухӀамадов|МухӀамадов|2012|p=27}}

РагӀул байбихьуда рагьарал рацӀцӀадго дандчӀваларо, гьезда цебе букӀуна [[глотталаб плозив]] {{IPA|/ʔ/}}: ''эбел'' {{IPA|/ʔe.ˈbel/}}, ''анкьго'' {{IPA|/ˈʔäntɬːʼ.ɡo/}}, ''ине'' {{IPA|/ˈʔi.ne/}}, гьединго гьеб гьаракь букӀуна силлабазул байбихьуда рагӀуда жанибги, кӀиго рагьараб аскӀобе ккун, [[гьиатус]] лӀугьинчӀого букӀиналъе:<ref name="Вестник" /> ''рии'' {{IPA|/ri.ˈʔi/}}, ''роол'' {{IPA|/ro.ˈʔol/}}, ''беэнаб'' {{IPA|/be.ˈʔe.nabl/}}.{{Sfn|Алексеев|Атаев|МухӀамадов|МухӀамадов|2012|p=26}} Гьединго [[гьиатус]] лӀугьинчӀого букӀиналъе хӀалтӀизабула [[зирараб палаталаб аппроксимант]] {{IPA|/j/}}: ''цӀияб'' {{IPA|/ˈt͡sʼi.jäb/}}, ''лъабгоял'' {{IPA|/ˈɬäb.ɡo.jäɫ/}}, ''дие'' {{IPA|/ˈdi.je/}} цги.<ref name="Вестник" />

==== Назалал рагьарал ====
{| class="wikitable floatright" style="text-align: center;"
|+
|-
!
! [[Цебесеб рагьараб|Цебе]]
![[БакьулӀеб рагьараб|БакьулӀ]]
! [[Нахъисеб рагьараб|Нахъ]]
|-
! style="text-align: left;" | [[ТӀасияб рагьараб|ТӀаса]]
|  | {{IPA link|ĩ}}
|  | 
|  | {{IPA link|ũ}}
|-
! style="text-align: left;" | [[ТӀад-гьоркьохъеб рагьараб|ТӀад-гьоркьоб]]
|  | {{IPA link|ẽ}}
|
|  | {{IPA link|õ}}
|-
! style="text-align: left;" | [[Гъоркьияб рагьараб|Гьоркьа]]
|  | 
|  | {{IPA link|ã}}
|
|}

Авар мацӀалда руго [[назалаб рагьараб|назалал рагьарал]],{{Sfn|Форкер|2020|p=244}} эл ратула цо-цо рагӀабазулӀ: ''у'' {{IPA|/ʔũ/}}, ''гӀоло'' {{IPA|/ʕo.ɫõ/}} ва гьездаса лӀугьарал цогидазулӀ. Цо-цо бакӀалда назалала рагьаразул букӀуна магӀна батӀахъул ролги: ''у(н)гьи'' {{IPA|/ˈʔũ.hi/}} 'хӀухьел биччай' — ''угьи'' {{IPA|/ˈʔu.hi/}} 'ххамида расен лъей'. Назализация цӀиккӀаниселъ дандчӀвала гьаркьихъе-рагӀабазулӀги<ref name="Вестник" />{{Sfn|Алексеев|Атаев|МухӀамадов|МухӀамадов|2012|p=27}} интерйекциябазулӀги:{{Sfn|Форкер|2020|p=244}} ''гьа'' {{IPA|/hã/}}, ''хIе'' {{IPA|/ħẽ/}} (хӀама хъамизе абулеб) цги. Дагьабги цӀиккӀун назализация батула [[хундерил сверел|хундерил свералил]] цо-цо гаргаразулӀ.

===Кьабизаби===
Авар мацӀалъул [[Кьабизаби (лингвистика)|кьабизабиялъе]] хасиятал сипатал руго хадусел: хьвадарулеб (динамикияб) букӀин, эспираторияб букӀин, гӀезегӀан мухӀканго загьираб ва рагӀул цоккураб [[Гьижа|гьижаялде]] тӀаде кколеб букӀин. Кьабизаби кидаго тӀаде ккола рагӀиялъул тӀоцебесеб яги кӀиабилеб гьижаялде; ва киданиги рагӀул байбихьудаса бугеб кӀиабилеб гьижаялдаса добегӀан унаро: ''на&#x301;ку'', ''кере&#x301;н'', ''бéрцинаб'', ''квара&#x301;наб'', ''гьабу́ларо'', ''у́на''.

Кьабизабиялъул хьвадари (динамика) загьирлъула рагӀи хисулелъуб, ва гьелъул хӀасилалда рагӀулӀ лӀугьуна батӀи-батӀиял хиса-басиял. Кьабизаби лъабабилеб гьижаялде тӀаде бачӀунеб бугони, кьабизабиялда цебесеб рагьараб тӀагӀуна ([[Синкопа (лингвистика)|синкопа]]): ''бетӀе&#x301;р''  ({{Abbr|ном.|номинатив}}) — ''ботӀро&#x301;''-л ({{Abbr|ген.|генетив}}), ''кагъа&#x301;т'' ({{Abbr|ном.|номинатив}}) — ''кагъти&#x301;ца'' ({{Abbr|ген.|генетив}}), ''гомо&#x301;г'' ({{Abbr|ном.|номинатив}}) — ''гонги&#x301;ца'' ({{Abbr|ген.|генетив}}) ва ц.

РагӀиялъул гӀемерлъул форма лъугьунелъул, кьабизаби тӀоцебесеб гьижаялде тӀаде ккани, тӀагӀуна кӀиабилеб гьижаялъул рагьараб: ''гама&#x301;чӀ'' — ''га&#x301;нчӀал''; ''гIере&#x301;къ'' — ''гIе&#x301;ркъал'', ''лъеле&#x301;хь'' — ''лъе&#x301;лхьал'' ва ц.

Кьабизабиялъ хасаб роль хӀала рагӀиялъул хъвалсараб аслу лъугьиналда, мисалалъе, аблаутияб хисунккей, рагӀулъ кьабизабиялъул бакӀалда бараб гьечӀониги, цадахъ регӀула кьабизаби хьвадигун: ''тӀехь'' ({{Abbr|ном.|номинатив}} {{Abbr|ц. ф.|цолъул форма}}) — ''<u>тӀахь</u>-а&#x301;л'' ({{Abbr|ном.|номинатив}} {{Abbr|гӀ. ф.|гӀемерлъул форма}} — <u>''тӀохь-а&#x301;л''</u> ({{Abbr|ген.|генетив}}), гъе&#x301;''ду'' ({{Abbr|ном.|номинатив}} {{Abbr|ц. ф.|цолъул форма}}) — ''<u>гъуд</u>-у&#x301;л'' ({{Abbr|ном.|номинатив}} {{Abbr|гӀ. ф.|гӀемерлъул форма}}) — ''<u>гъад</u>-и&#x301;л'' ({{Abbr|ген.|генетив}}).

Кьабизабиялъ хӀала батӀи-батӀиял релъарал рагӀабазул магӀна батӀа бахъиялъул роль: ''рагъи''&#x301; (цӀар.) — ''ра&#x301;гъи'' ({{Abbr|масд.|масдар}}), лъикӀлъи&#x301; (цӀар) — ''лъи́кӀлъи'' ({{Abbr|масд.|масдар}}), ''рикьи&#x301;'' (цӀар) — ри&#x301;кьи ({{Abbr|масд.|масдар}}).

Гьединго кьабизабиялъ хӀала рол номинативалъулги хъвалсараб аслуялъул форма релълъарал рагӀабазул магӀна батӀа бахъиялъеги: ''лъар'' ({{Abbr|ном.|номинатив}}) — ''лъа&#x301;рал'' ({{Abbr|ном.|номинатив}} {{Abbr|гӀ. ф.|гӀемерлъул форма}}) — ''лъара&#x301;л'' ({{Abbr|ген.|генетив}}); ''тIул'' ({{Abbr|ном.|номинатив}})  — ''тIу&#x301;лал'' ({{Abbr|ном.|номинатив}} {{Abbr|гӀ. ф.|гӀемерлъул форма}}) — ''тIу''л''а&#x301;л'' ({{Abbr|ген.|генетив}}); ''цIул'' ({{Abbr|ном.|номинатив}})  — ''цIу&#x301;лал'' ({{Abbr|ном.|номинатив}} {{Abbr|гӀ. ф.|гӀемерлъул форма}}) — ''цIула&#x301;л'' ({{Abbr|ген.|генетив}}).

Кьабизабиялъул бакӀалда бараб чӀедерал ва гӀатӀидал рагьарал данде лъей ккола батӀи-батӀиял категориалиял формаби лӀугьиналъул къагӀидалъун: ''рухье&#x301;н'' (цӀар) — ''ру&#x301;хьин'' ({{Abbr|масд.|масдар}}), ''къотIе&#x301;л'' (цӀар) — ''къо&#x301;тIи'' ({{Abbr|масд.|масдар}}), ''рате&#x301;л'' (цӀар) —  ''ра&#x301;ти'' ({{Abbr|масд.|масдар}}). Кьабизабиялъул бакӀ ккола гьел рагӀабазул статус мухӀкан гьабиялъул критерияздаса цояб. Жубараб рагӀиялъул кӀиабилеб компоненталъул кьабизаби тӀагӀуна, щай гурелъул гьеб кӀиабилеб гьижаялдаса хадуса букӀине бегьуларо, мисалалъе: ''на&#x301;хъарукъ'', ''бетӀе&#x301;рчIахъад'', ''бетӀе&#x301;ргьанчи''. [[Цогидал мацӀаздаса рачӀарал рагӀаби|Цогидал мацӀаздаса рачӀарал]] лъаб- яги цӀикӀкӀун журарал рагӀабазулъ кьабизаби бачӀуна кӀиабилеб къотӀелалде тӀаде: ''теле&#x301;пон'', ''гене&#x301;рал''.

==Морфофонология==
Бищун кӀвар бугел морфофонологиял процессал руго аблаут, рагьаразул синкопа, ассимилация, мутация, рагьукъазул алтернация ва метатезис.{{Sfn|Форкер|2020|p=247}}

====Аблаут====
Аблаут (рагьарал хиси) — форма яги рагӀи лӀугьунаго, рагӀи хисулаго: '''{{IPAalink|i}}'''/'''{{IPAalink|u}}''': ''налъ<u>и</u> — налъ<u>у</u>ца'' (эргатив); '''{{IPAalink|i}}'''/'''{{IPAalink|e}}''': ''т<u>и</u>ризе — т<u>е</u>резе'' (гӀахьалаб заман); '''{{IPAalink|i}}'''/'''{{IPAalink|o}}''': ''кь<u>и</u>ли — кь<u>о</u>лоца'' (эргатив); '''{{IPAalink|u}}'''/'''{{IPAalink|e}}''': ''т<u>у</u>нкизе — т<u>е</u>нкезе'' (гӀахьалаб заман); '''{{IPAalink|u}}'''/'''{{IPAalink|o}}''': ''н<u>у</u>с — н<u>о</u>соца'' (эргатив); '''{{IPAalink|e}}'''/'''{{IPAalink|i}}''': ''хleтl<u>e</u> — хIатI<u>и</u>ца'' (эргатив); '''{{IPAalink|e}}'''/'''{{IPAalink|u}}''', ''к<u>е</u>ту — к<u>у</u>тул'' (гӀем. ф.); '''{{IPAalink|e}}'''/'''{{IPAalink|o}}''': ''п<u>е</u>р — п<u>о</u>роца'' (эргатив); '''{{IPAalink|e}}'''/'''{{IPAalink|a}}''': ''б<u>е</u>че — б<u>а</u>чица'' (эргатив); '''{{IPAalink|o}}'''/'''{{IPAalink|i}}''': ''чохтI<u>о</u> — чахтI<u>и</u>ца'' (эргатив); '''{{IPAalink|o}}'''/'''{{IPAalink|a}}''': ''гь<u>о</u>ло — гь<u>а</u>лица'' (акт. игӀр.); '''{{IPAalink|a}}'''/'''{{IPAalink|i}}''': ''бугъ<u>а</u> — бугъ<u>и</u>ца'' (эргатив); '''{{IPAalink|a}}'''/'''{{IPAalink|u}}''': ''хъ<u>а</u>ла — хъ<u>у</u>лби'' (гӀем. ф.); '''{{IPAalink|a}}'''/'''{{IPAalink|o}}''': ''гI<u>а</u>штIи — гI<u>о</u>штIоца'' (эргатив) ва ц.

====Рагьаразул синкопа====
Синкопа, яги рагьарал тӀагӀин, загьирлъула рагӀи хисулаго, форма ва рагӀи лӀугьунаго, кьабизаби лъабабилеб гьижаялде тӀаде ккеун, кӀиабилеб гьижаялъул рагьараб тӀагӀиналдалъун (кӀижурарал рагӀабазул хъвалсараб аслуялъул кӀидаго ккола кьабизабиялъулаблъун): ''буру&#x301;тI'' — ''буртIи&#x301;ца'' (эргатив), ''гомо&#x301;г'' — ''гонги&#x301;л'' (ген.), ''кагъа&#x301;т'' — ''кагъти&#x301;ца'',  ''гlepeтl'' — ''гIертIица'' (эргатив) ва ц. 

====Рагьаразул ассимиляция====
[[Ассимиляция (лингвистика)|Ассимиляция]], яги цо гьаракь цогидалда релъин, авар мацӀалда дандчӀвала прогрессивиябги регрессивиябги ассимиляция хӀисабалда. 

[[Прогрессивияб ассимиляция (лингвистика)|Прогрессивияб ассимиляция]], яги цебе бугеб гьаракьалъ хадуб бугелде асар гьаби, лӀугьуна:

* гӀемерлъул формаялъулъ кӀижурарал рагӀабазул, гьел игӀрабияб ва цолъул яги гӀемерлъул формаялъулаб къагӀидаялъ хисулаго, кӀиабилеб гьижа тӀагӀиналъ (кьабизаби бачӀуна тӀоцебесеб гьижаялде тӀаде): ''бетIе&#x301;р'' — ''бу&#x301;тIрул'' ({{Abbr|гӀем. ф.|гӀемерлъул форма}}), ''кьенсе&#x301;р'' — ''кьу&#x301;нсрул'' ({{Abbr|гӀем. ф.|гӀемерлъул форма}}), ''лаче&#x301;н'' — ''лу&#x301;чнул'' ({{Abbr|гӀем. ф.|гӀемерлъул форма}}), ''габу&#x301;р'' — ''га&#x301;рбал'' ({{Abbr|гӀем. ф.|гӀемерлъул форма}}), ''тIагъу&#x301;р'' — ''тIа&#x301;гърал'' ({{Abbr|гӀем. ф.|гӀемерлъул форма}}). Аслуялъул рагьаразул [[Элизия (лингвистика)|элизия]] лъугьине бегьула гӀемерлъул формаялъулъ кьабизаби тӀоцебесеб гьижаялде бачӀинчӀогоги: ''кьиби&#x301;л'' —  ''кьалба&#x301;л'' ({{Abbr|гӀем. ф.|гӀемерлъул форма}}), ''хьиби&#x301;л'' — ''хьалба&#x301;л'' ({{Abbr|гӀем. ф.|гӀемерлъул форма}}), ''миччи&#x301;л'' — ''маччли&#x301;л'' ({{Abbr|гӀем. ф.|гӀемерлъул форма}}), ва ц.
* гӀемерлъул формаялъул цожурарал рагӀабазул кьибилалъул рагьаразе хъвалсараб аслуялъулъ (аслуялъул рагьараб гьениб тӀагуна): ''кечӀ'' — ''ку&#x301;чӀдул'' ({{Abbr|гӀем. ф.|гӀемерлъул форма}}), ''тӀегь'' — ''тӀу&#x301;гьдул'' ({{Abbr|гӀем. ф.|гӀемерлъул форма}}), ''хӀехь'' — ''хӀу&#x301;хьдул'' ({{Abbr|гӀем. ф.|гӀемерлъул форма}}), ва ц.   

[[Регрессивияб ассимиляция (лингвистика)|Регрессивияб ассимиляция]], яги хадуб бугеб гьаракьалъ цебе бугелде асар гьаби, лӀугьуна:

* цолъцъул формаялъулъ, кӀижурарал рагӀабазул, игӀрабияб ва цолъул яги гӀемерлъул формаялъулаб къагӀидаялъ хисулаго, кӀиабилеб [[гьижа]] тӀагӀиналъ ([[Кьабизаби (лингвистика)|кьабизаби]] бачӀуна тӀоцебесеб гьижаялде тӀаде): ''бетIе&#x301;р'' — ''ботIро&#x301;л'' ({{Abbr|ген.|генетив}}), ''кьенсе&#x301;р'' — ''кьонсро&#x301;л'' ({{Abbr|ген.|генетив}}), ''лаче&#x301;н'' — ''лочно&#x301;л'' ({{Abbr|ген.|генетив}}), ''габу&#x301;р'' — ''горбо&#x301;л'' ({{Abbr|ген.|генетив}}), ''тIагъу&#x301;р'' — ''тIогъро&#x301;л'' ({{Abbr|ген.|генетив}}).
* цолъул формаялъул цожурарал рагӀабазул кьибилалъул рагьаразе хъвалсараб аслуялъулъ: ''кечӀ'' — ''кочӀо&#x301;л'' ({{Abbr|ген.|генетив}}), ''тӀегь'' — ''тӀогьо&#x301;л'' ({{Abbr|ген.|генетив}}), ''хӀехь'' — ''хӀохьо&#x301;л'' ({{Abbr|ген.|генетив}}).
* рагӀи хисулаго [[Кьабизаби (лингвистика)|кьабизаби]] тӀоцебесеб гьижаялде тӀаде бачӀинчӀони: ''тӀехь'' — ''тӀохьо&#x301;л'' ({{Abbr|ген.|генетив}}), ''чехь'' — ''чохьо&#x301;л'' ({{Abbr|ген.|генетив}}), ''кьили&#x301;'' — ''кьоло&#x301;л'' ({{Abbr|ген.|генетив}}), ва ц.

Хъвалсараб аслуялъулъ ва гӀемерлъул формаялъул ассимиляиялъул данде кколел формаби кидаго гуро рукӀунел, ва гьеб процесс лӀугьуна гӀицӀго цолъул формаялъул хъвалсараб аслуялъулӀ, гӀемерлъул формуялъул рагьараб абуни хисуларо: ''гIус'' — ''гIосо&#x301;л'' ({{Abbr|ген.|генетив}}) — ''гIуса&#x301;л'' ({{Abbr|гӀем. ф.|гӀемерлъул форма}}), ''гIучI'' — ''гIочIо&#x301;л'' ({{Abbr|ген.|генетив}}) — ''гIучIа&#x301;л'' ({{Abbr|гӀем. ф.|гӀемерлъул форма}}), ''рукъ'' — рокъо''&#x301;''б ({{Abbr|лок. V|локатив}}) — ''рукъза&#x301;л'' ({{Abbr|гӀем. ф.|гӀемерлъул форма}}), ''ракI'' — ''рекIе&#x301;л'' ({{Abbr|ген.|генетив}}) — ''ра&#x301;кIал'' ({{Abbr|гӀем. ф.|гӀемерлъул форма}}), ''цIа'' — ''цIе&#x301;л'' ({{Abbr|ген.|генетив}}) — ''цIа&#x301;ял'' ({{Abbr|гӀем. ф.|гӀемерлъул форма}}), ''лъим'' — ''лъел'' ({{Abbr|ген.|генетив}}) — ''лъи&#x301;нал'' ({{Abbr|гӀем. ф.|гӀемерлъул форма}}), ва ц.

Цо-цо букӀине бегьула гӀемерлъул формаялда ассимиляцияги, цолъул формаялда — диссимиляцияги загьирлъи, гьениб байбихьулаблъун рикӀкӀуна хъвалсараб аслуялъул формаби: ''гьоко&#x301;'' — ''гьаки&#x301;л'' ({{Abbr|ген.|генетив}}) — ''гьака&#x301;л'' ({{Abbr|гӀем. ф.|гӀемерлъул форма}}), ''сордо&#x301;'' — ''сарди&#x301;л'' ({{Abbr|ген.|генетив}}) — ''сарда&#x301;л'' ({{Abbr|гӀем. ф.|гӀемерлъул форма}}),  ''чӀорто&#x301;'' — ''чӀарти&#x301;л'' ({{Abbr|ген.|генетив}}) — ''чӀарта&#x301;л'' ({{Abbr|гӀем. ф.|гӀемерлъул форма}}), ва ц.

====Редукция====
Авар мацӀалда [[Редукциялъул (лингвистика)|редукциялъул]], ай кьабизабуларел рагьаразул гьаркьилаб тӀабигӀат хисиялъул даража буго дагьа-макъаб, гӀаммго абуни, редукция буго къадаралъулаб. [[Гъоркьияб борхиялъул гьоркьохъеб кьералъул лабиаллъичӀеб рагьараб]] {{IPAslink|ä}} кьабизабуларел [[гьижа|гьижабазда]] редуцилъула загӀипго: ''р<u>а</u>хIáт'', ''х<u>а</u>ли́ч<u>а</u>'', ''рачéл'', ''вáчI<u>а</u>н<u>а</u>'' . Цогидал рагьаразеги лӀугьуна гьединалго загӀипал хиса-басиял, жидеца гьезул фонологияб статусалъе асар гьабуларел: ''къебéд'', ''керéн'', ''векéрухъан'', ''тIокъó'', ''бусéн'', ''бигьáро'' ва ц.

====Алтернация====
Алтернация '''{{IPAalink|m}}''' > '''{{IPAalink|n}}''' лӀугьуна мацӀалъул цересел ва нахъисел рагьукъазда цебе рагӀи ва форма лӀугьунагоги, рагӀи хисулелъубги: ''гъа<u>м</u>ас — гъа<u>н</u>сил'' ({{Abbr|ген.|генетив}}), ''га<u>м</u>ачI — ганчIил'' ({{Abbr|ген.|генетив}}), ''та<u>м</u>ахьу — та<u>н</u>хьил'', ''чIи<u>м</u>их — чIи<u>н</u>хал'' ({{Abbr|гӀем. ф.|гӀемерлъул форма}}); цо-цо мехалъ гьел гьаркьал хисичӀогоги хутӀула: ''ханжар'' — ''хонжроца'' ({{Abbr|эрг.|эргатив}}) ва ц.

Алтернация '''{{IPAalink|n}}''' > '''{{IPAalink|m}}''' лӀугьуна {{IPAalink|r}} гьаракьалда хадуб: ''гъара<u>н</u> — гъар<u>м</u>ил'' (генетив); ''чаран — чар<u>м</u>ил'' (генетив) ва ц.

====Лабиализация====
[[Лабиализация]], яги артикуляциялъулъ кӀутӀби цебе цутӀи, буго [[Авар мацӀ|авар мацӀалъе]] гӀемер хасиятаб ва дандчӀвала кидаго рагӀабазул байбихьуда (журарал рагӀабазулӀ гьоркьобги букӀине бегьула): ''гвай'', ''гвенд'', ''квар'', ''кквезе, квер'', ''кӀвар'', ''свак'', ''ххвел'', ''хъвазе'' ва ц.

====Делабиализация====
[[Лабиализация#Делабиализация|Делабиализация]], яги лабиализация тӀагӀин, лӀугьуна рагӀи хисулаго лабиалиял рагьукъазда хадур лабиалиял, яги гургинлъарал рагьарал {{IPAslink|u}} ва {{IPAslink|o}} рачӀиналъ: ''кlветl'' — ''кIутIби'' ({{Abbr|гӀем. ф.|гӀемерлъул форма}}); ''гъветI'' — ''гъутIби'' (гӀем. ф.), ''гъотIоца'' (эргатив) ва ц.

==== Метатеза ====
[[Метатеза]] лӀугьуна диссимиляциялъул аслуялда [[Лабиалиял рагьукъал|лабиалияб гьаракьалдаги]] [[Сонорантал|соноранталдаги]] гьоркьоб бугеб рагьараб тӀагӀун ва гьеб кӀиябго рагьукъалъ тартибияб бакӀ хисун (лабиалияб + сонорияб > сонорияб + лабиалияб): ''габур — гарбал'' (гӀем. ф.); ''хабар — харбил'' (генетив); ''тIамур — тIармил'' (генетив); ''цIибил — цIолбол'' (генетив) ва ц.

==== Рагьукъазул синкопа ====
ЛӀугьуна '''{{IPAalink|n}}''', '''{{IPAalink|m}}''', '''{{IPAalink|d}}''', '''{{IPAalink|t}}''' рагьукъазе рагӀи хисулаго, форма ва рагӀи лӀугьунаго: ''рехъен'' — ''рехъаби'' (гӀем. ф.); ''бусен'' — ''бусадул'' (ген.); ''хIалтIухъан'' — ''хIалтIухъаби'' (гӀем. ф.), ''лъим'' — ''лълъел'' (ген.) — ''лъадаца'' (акт.), ''гӀaтӀид'' (тӀадрагӀи) — ''гӀатӀилъи'' (цӀар); ''къебед'' — ''къебелъи'', ''щулат(го)'' (тӀадр.) — ''щулалъи'' (цӀар) ва ц.

== Морфонология ==
РагӀул силлабияб структура буго гӀадатаб, минималияб гьижа гӀуцӀараб буго цохӀо [[Рагьараб|рагьаралъ]] (V), гьезул руго хадусел тайпабиги: CV, CVC, CVRC (гьениб R ккола кинаб букӀаниги сонорант r, l, n, m, j), тӀоцебесеб кӀигояб буго бищун гӀемер данчӀвалеб. Силлабалъул кӀал (анлаут) букӀунаро комплексияб, яни кӀиго рагьукъалъ гӀуцӀараб, комплексияблъун букӀине бегьула кода (ахир), гӀаммаб куцалда гьижадул схема бихьизабизе беьула CV(R)(C) гӀадин. ТӀоракӀал гьижабазул цохӀо бугеб тайпа ккола CVRC, гьенибги кодаялъул тӀоцебесеб рагьукъаблъун букӀине бегьула цохӀого-цо сонорант.{{Sfn|Форкер|2020|p=247}}

РагӀул кьибилалъул тайпаби:

# цожубараб аслу '''C(w)V''': ''къо'', ''чу'', ''цӀа'', ''ца'', ''цӀцӀва'', ''чи'', ''кьо'', ''ци'' ва ц.;
# цожубараб аслу '''C(w)VC''': ''махх'', ''лагъ'', ''нугӀ'', ''ригь'', ''рукъ'', ''хур'', ''лълъим'', ''бис'', ''бер'', ''кӀул'', ''чӀетӀ'', ''чан'', ''кӀветӀ'', ''гел'', ''тӀегь'', ''рос'', ''гохӀ'',  ''агӀ'', ''ах'' , ''оц'', ''ицц'', ''их'' ва ц.;
# цожубараб аслу '''VRC''': ''анкь'', ''ирс'' ва ц.;
# цожубараб аслу '''C(w)VRC''': ''тӀинчӀ'', ''хӀинчӀ'', ''гӀанкӀ'', ''гӀоркь'', ''къарз'', ''гвенд'', ''гарцӀ'' ва ц.;
# кӀижубараб аслу '''VCV''': ''ада'', ''угьи'', ''уба'' ва ц.;
# кӀижубараб аслу '''VCСV''': ''урба'', ''ургу'', ''амру'', ''аслу'' ва ц.;
# кӀижубараб аслу'''C(w)VCV''': ''гӀари'', ''гьобо'', ''гъеду'', ''кету'', ''лъади'', ''дару'', ''рагӀи'' ва ц.;
# кӀижубараб аслу '''VCVС''': ''агъаз'', ''асар'', ''эмен'', ''эбел'', ''адаб'', ''ахир'', ''авал'' ва ц.;
# кӀижубараб аслу '''VCСVC''': ''адрес'', ''азбар'', ''айгъир'', ''аскар'', ''авлахъ'', ''амбар'', ''аргъан'', ''ахӀмакъ'', ''илбис'' ва ц.; (гьаб тайпаялде гъорлъе ккола цоги мацӀаздаса рачӀарал рагӀаби);
# кӀижубараб аслу '''C(w)VRC(в)V''': ''тӀанса'', ''гӀанса'', ''квартӀа'', ''гъванща'', ''гвангва'', ''ханжу'', ''торгӀо'', ''гордо'' ва ц. Гьединго интервокалиял комплексал, тӀоцебесеб хъуй бугеб рагьукъаб бугеб: ''дагӀба'', ''кӀуштӀа'', ''гӀаштӀи'', ''гӀузру'', ''мусру'', ''сихӀру'' (гьаб конструкциялда руго аслияб къагӀидаялда цогидал мацӀаздасан рачӀарал рагӀарал рагӀаби);
# кӀижубараб аслу '''C(w)VCVC''': ''гамачӀ'', ''чапар'', ''гьудул'', ''гӀалим'', ''лъимер'', ''гудур'', ''рехъен, рукӀел'' ва ц.;
# кӀижубараб аслу '''C(w)VRCVC''': ''хвалчен'', ''ханжар'', ''гьалмагъ'', ''салмаг'', ''сандукӀ'', ''саргъас'', ''баргъич'' ва ц. Гьединго интервокалиял комплексал, тӀоцебесеб хъуй бугеб рагьукъаб бугеб (цогидал мацӀаздасан рачӀарал рагӀаби): ''хашхаш'', ''гӀужрукъ'', ''гужгат'', ''сухъмахъ'', ''сухӀмат'' ва ц.; 
# кӀижубараб аслу '''CVCVRC''': ''туманкӀ'';
# лъабжубараб аслу '''VCCVCV''': ''аздагьо'';
# лъабжубараб аслу '''(C)VCVCV''': ''можоро'', ''сумало'', ''габани'', ''гъадаро'', ''гьереси'', ''катӀари'', ''гӀарада'' ва ц.;
# лъабжубараб аслу '''(C)VCVRCV''', '''(C)VRCVCV''': ''итаркӀо'', ''гвангвара'', ''гӀанхвара'', ''газаргъо'' ва ц.;
# лъабжубараб аслу '''(C)VCVCVC''': ''аманат'', ''апараг'', ''жанавар'', ''апараг'', ''годекӀан'', ''малаик'' ва ц.
# лъабжубараб аслу '''(C)VСCVCVC''': ''ахбазан'';

Цогияздаса лъугьунарел фигӀлуялъул аслуял: '''V''' (''ине''), '''CV''' (''кке-зе''), '''CVC''' (''лъу-гьи-не''; гьанирго рачӀуна бабихьуда жинсиял гӀаламатал ругел фигӀлабиги'': в-ачӀ-ине''), '''CVRC''' (''гьурщ-изе'')<ref>Аварский язык. Фонетика. (М. Алексеев. Борис Атаев)</ref>.

==Ралагье гьединго==
* [[Авар ортография]]

==МугъчӀваял==
=== Цитация ===
{{Reflist|30em}}

=== Иццал ===
{{Refbegin|33em|indent=yes}}
:'''''ГӀурусалда:'''''
* {{cite book 
|last1= МикагӀилилазул |first1= Ш. И.|author-link1= МикагӀилилазул Шигьабудинил Иляс
|editor-last1= Бокарев|editor-first1= Е. А.
|year= 1959
|title= Очерки аварской диалектологии
|trans-title= Авар диалектологиялъул хъвай-хъвагӀаял
|publication-place= Ленинград
|publisher= СССРалъул гӀелмабазул академиялъул пресса
|page= 510
|ref=}}
*{{cite book |last1 = Алексеев |first1= М. Е.|last2 = Атаев |first2= Б. М. |last3 = МухӀамадов |first3= М. А. |last4 = МухӀамадов |first4= М. И. |last5 = Магьдиева |first5= Г. И. |last6 = СагӀидова |first6= П. А. |last7 = Самедов |first7= Дж. С.|author-link= |date= 2012|title= Современный аварский язык |url= |location= МахӀачхъала |publisher= АЛЕФ|page= 420|isbn={{Format ISBN|9785914311107}}}}
*{{cite book |last= СагӀидова|first= П. А.|author-link= |date= 2007|title= Закатальский диалект аварского языка |trans-title= Авар мацӀалъул закаталисезулаб сверел|location= МахӀачхъала|publisher= |page= 216|isbn=}}
:'''''Инглисалда:'''''
*{{cite book |last=Форкер |first=Диана |date=2020 |editor-last=Полински |editor-first=Мария |title=The Oxford handbook of languages of the Caucasus |trans-title= Кавказалъул мацӀазул Оксфордияб квертӀехь|publisher=Оксфорд университеталъул пресс |location= Оксфорд, Цолъараб Къиралат|series= Oxford handbooks|pages=243–280 |chapter=Chapter 6: Avar |trans-chapter= БетӀер 6: Авар|chapter-url= https://www.academia.edu/34931011/Avar_Grammar_Sketch|isbn= 9780190690694 |lccn= 2020021155}}
{{Refend}}

==РегӀелал==
* [http://www.philology.ru/linguistics4/madiyeva-67.htm Мадиева Г. Аварский язык (из: Языки народов СССР)]
* [http://www.philology.ru/linguistics4/alekseev-99c.htm Алексеев М. Е. Аварский язык (из: Языки мира: Кавказские языки)]
* {{БРЭ|статья=Аварский язык|id=1797875|автор=М.Е.Алексеев}}
* [https://postnauka.ru/longreads/155222 Аварский язык]

{{Авар мацӀ}}

[[Категория:Авар фонология]]