Кавказ гьумералъул иццухъ ралагьизе

{{Infobox
| bodyclass   = geography
| above       = Кавказ
| image       = [[File:Caucasus topographic map-en.svg|350px]]
| caption     = Кавказалъул топография
| location    = [[Бакъбаккул Европа]] ва [[БакътӀерхьул Азия]]
| label1      = Координатал
| data1       = {{Coord|42|15|40|N|44|07|16|E|source:kolossus-nlwiki_scale:2000000|display=title,inline}}
| label2      = Пачалихъал<ref>{{Cite book |last1=Wright |first1=John |url=https://books.google.com/books?id=P_2NAgAAQBAJ&q=parts+iran+turkey+in+transcaucasia&pg=PA72 |title=Transcaucasian Boundaries |last2=Schofield |first2=Richard |last3=Goldenberg |first3=Suzanne |date=16 Декембер 2003 |publisher=Routledge |isbn=9781135368500 |page=72 |language=en}}</ref><ref name="Caucasus in Encyclopedia Britannica">{{Cite web |title=Caucasus &#124; Mountains, Facts, & Map |url=https://www.britannica.com/place/Caucasus |website=[[Британика энциклопедия|Encyclopedia Britannica]]}}</ref>
|data2        = {{ublist|class=nowrap
 |{{флагификация|Азарбижан}}
 |{{флагификация|Армения}}
 |{{флагификация|Гуржия}}
 |{{флагификация|Россия}}
 }}
{{Collapsible list
 | title    = ГӀахьалал ареаби
 | {{флагификация|Иран}}
 |{{флагификация|Туркия}}
}}
| label3    = БутӀаккун рикӀкӀарал ва риккӀинчӀел пачалихъал
| data3     = {{ublist|class=nowrap
 | {{флагификация|Абхазия}}
 | [[File:Flag of Artsakh.svg|border|22px]] [[Арцахалъул Республика|Арцах]]
 | [[File:Flag of South Ossetia.svg|border|22px]] [[Жанубияб Гьиристан]]
}}
| label4    = Автономиял республикаби ва федералиял регионал
| data4     = * [[File:Flag of Abkhazia (GE).svg|border|22px|link=]] [[Абхазиялъул Автономияб Республикаялъул хӀукумат|Абхазия]]<br />{{small|( 2008 соналдаса къватӀиб)}}
* {{флагификация|Адигъия}}
* {{флагификация|АчӀария}}
* {{флагификация|Адигъия}}
* {{флагификация|Гъалмугъ}}
* {{флагификация|Дагъистан}}
* {{флагификация|Ингушетия}}
* {{флагификация|Краснодар край}}
* {{флагификация|Къабарда-Балкъар}}
* [[File:Flag of Karachay-Cherkessia.svg|border|22px|link=]] [[Къарачай-Черкессия]]
* [[File:Flag of Azerbaijan.svg|border|22px|link=]] [[Нахчиваналъул Автономияб Республика|Нахчиван]]
* {{флагификация|Ставропол край}}
* {{флагификация|Чачанистан}}
* [[File:Flag of North Ossetia.svg|border|22px|link=]] [[Шималияб Гьиристан-Алания]]
| label5    = Демоним
| data5     = Кавказиял
<!--Please do NOT remove disputed territories from the list. See [[WP:DUEWEIGHT]]; articles must represent all sides.-->
| label6    = СагӀтазул зонаби
| data6     = [[UTC+02:00]], [[UTC+03:00]], [[UTC+03:30]], [[UTC+04:00]], [[UTC+04:30]]
| label7    = Бищун борхатаб мегӀер
| data7     = [[Элбрус]] (5642 м)
}}

'''Кавка́з''', ялъуни '''Кавка́зия'''<ref>Shamil Shetekauri et al.,  ''Mountain Flowers and Trees of Caucasia''; Pelagic Publishing Limited, 2018, {{ISBN|178427173X}}.</ref><ref>John L. Esposito, Abdulaziz Sachedina (2004). "Caucasus". ''The Islamic World: Past and Present''. Volume 1. Oxford University Press USA. {{ISBN|0195165209}}. [https://archive.org/details/islamicworldpast0000unse_r4t5/page/86/mode/2up p. 86] {{registration required}}.  Accessed 30 June 2021.</ref> — географиялъул икълим, цІикІкІунисеб бутІа мугІрузул, жиб [[Евразия]]лда бугеб. Гьеб ккола [[Бакъбаккул-Европаялъул гІодоблъи]]ялъул жанубияб рахъалда, [[Европа]]ялъул ва [[Азия]]лъул гІорхъода. Гьелъ гъолъе рачуна [[Россия]]лде, [[Гуржи]]ялде, [[Азарбижан]]алде ва [[ЦIамухъ]]алде гъорлъе унел ракьал<ref>[http://britannica.com/EBchecked/topic/100270/Caucasus Caucasus // Encyclopedia Britannica]</ref> ва гьединго цо-цояз гурони рикӀкӀинчӀел Абхазия ва Жанубияб Гьиристан ва рикӀкӀинчӀеб МугӀрузулаб Гъарабагъалъул Жумгьурият. БакътІерхьудасан [[ЧІегІер ралъад|ЧІегІер]] ва бакъбаккудасан [[Каспий ралъад|Каспий]] ралъадаз гІорхъиги чІван буго гьелъие.

[[Файл:Effect 20180803 130558~2.jpg|thumb|right]]

==Этимология==
«Кавказ» ({{lang-grc|Καύκασος}}) абураб цӀар тӀоцебе дадечӀвалеб буго некӀсиял греказул авторазул асаразулъ: [[Эсхил]]или (VI—V гӀасраби н. щ.) «[[Прометей маххда варав (Эсхил)|Прометей маххда варав]]»<ref name="МЭСБЕ 1">{{ВТ-МЭСБЕ|Кавказ}}</ref><ref name="ЭСБЕ 1">{{ВТ-ЭСБЕ|Кавказ}}</ref> ва [[Геродот]]ил асаразда ([[V гӀасру н. щ.]]). [[Эратосфен]]иде (III гӀ. н. щ.) мугъчӀвайги гьабун, [[Страбон]]ица рехсолеб буго Кавказалда ругел гӀадамаз гьелде "Каспий" абулилан,<ref>''[[Страбон]]'', География. XI, 497.</ref> гьеб кколеб буго хъвалсараб хӀужжалъун {{lang-grc2|Καύκασος}} абураб цӀар къватӀиса бачӀараб букӀиналъе.
[[Файл:VittfarneGeorgien 155.jpg|thumb|Сванетиялда]] 

{{lang-grc2|Καύκασος}} абураб рагӀи лъугьине бичӀчӀулеб гьечӀо, лингвистазул кинаб букӀаниги этимология кьеялъулъ гьечӀо цо ккураб позиция.<ref>''[[Откупщиков, Юрий Владимирович|Откупщиков Ю. В.]]'' Очерки по этимологии. — {{СПб}}: Изд. С.-Петербургского университета, 2001. — 479 с. — С. 310—318. — ISBN 5-288-02121-X.</ref>

== Физикиябги географияб икълимлъизаби ==
Геологиябгин геоморфологияб гӀуцӀиялда рекъон Кавказалъул территория шималияб рахъалдаса жанубияб рахъалде бикьула ункъго аслияб орфографияб зона, жал Кавказалъул гӀуцӀадулал бутӀабазде дандекколел:
* [[Цебекавказалъулаб гӀатӀилъи]],
* [[КӀудияб Кавказ|КӀудияб Кавказалъул мугӀрузулаб система]] ([[КӀудияб Кавказалъул бал]] ва [[Шималияб Кавказ]]),
* Нахъакавказалъулаб депрессия, гьелда гъорлъ:
**[[Колхидаялъул гӀодоблъи]],
**[[Кура-Аракс гӀодоблъи]],
* [[Нахъакавказалъулаб тӀалъи]] ([[ЦӀамухъ тӀалъи|ЦӀамухъ тӀалъиялъул]] шималияб бутӀа), кӀиго батӀи-батӀияб геологиябгин геоморфологияб ва физикиябги географияб икълималдаса гӀуцӀараб:
** [[ГьитӀинаб Кавказ]]алъул мугӀрузулаб система,
**Жавахетгин ЦӀамухъ тӀалъи — ЦӀамухъ тӀалъиялъул шималиябгин бакъбаккул рахъ.

==Халкъ==
{{аслияб макъала|Кавказалъул халкъал}}
=== Антропологиял тайпаби ===
[[Файл:Dagestani man and woman.jpg|190px|thumb|Дагъистаниял]]
'''[[Европеоидияб раса]]''':
: '''[[Кавкасионияб тайпа]]''':

* [[аварал]],
* [[агъулал]],
* [[балкариял]],
* [[бацбиял]],
* [[даргинал]],
* [[ингушал]],
* [[карачаял]],
* [[лакал]],
* [[лезгиял]],
* [[осети]],
* [[рутулал]],
* [[табасаранал]],
* [[чачанал]];
* гуржиязул шималиялгин бакъбаккул ва бакъбаккул [[этнос]]ал: [[кахетиял]], [[хевсурал]], [[мохевал]], [[тушисел]], [[пшавал]], [[мтиулал]], [[гудамакарисел]], [[рачинал]], [[ингилоял]];

[[Понтияб гъоркьтайпа]]:

* [[адигъал]] ([[адигъисел]], 
* [[кабардисел]], [[черкесал]]),
* [[абазинал]],
* [[абхазал]],
* [[понтиял грекал]],
* гуржиязул бакътӀерхьул субэтносал: [[аджариял]], [[гуриял]], [[имеретиял]], [[лечхумал]], [[картвелал]], [[мегрелал]], [[сванал]];

[[Каспияб гъоркьтайпа]]:

* [[къажарал]],
* [[лъарагӀал]],
* [[татал]],
* [[хиналугал]],
* [[хъалтагъал]],
* [[шахдагисел]].

[[Арменоидияб тайпа]]:

* [[эрмениял]],
* [[ассириял]].

=== Халкъал ===
{{main|Кавказалъул халкъал}}
[[Файл:Caucasus-ethnic ru.svg|мини|200px|Этнолингвистикиял къокъаби Кавказалъул регионалда]]

Кавказалъул территориялда гӀумру гьабун буго 50 рахъун халкъал, хасаб маланиятги мацӀалги ругел. Гьединго Кавказалда руго батӀи-батӀияб заманалда жал рачӀун чӀчӀарал халкъал,  кавказияллъун жал кколарел: гӀурусал, украиниял, курдал, ассириял, татарал, жугьутӀал ва цогидал.

Кавказалъул халкъал мацӀазда рекъон рикьула лъабго аслияб къокъаялде:

*Кавказиял хъизаназул:
** Картвел мацӀазул хъизаналъул халкъал: [[хъузхъул]], [[мингрелал]], [[сванал]];
** Абхазгин адигъ мацӀазул хъизаналъул халкъал: [[абазинал]], [[абхазал]], [[адигъал]] ([[кабардисел]], [[черкесал]], [[адигъисел]], [[шапсугал]])
** Нахгин дагъистаниял мацӀазул хъизаналъул халкъал:
*** Нах мацӀазул: [[бацбиял]], [[ингушал]], [[чачанал]];
*** Дагъистаналъул мацӀазул: [[аварал]], [[даргинал]], [[тумал]], [[лезгиял]], [[рутулал]], [[хъалтагъал]].

* Алтаялъулал мацӀазул хъизаналъул хакъал
** [[тюрк мацӀазул]]: [[лъарагӀал]], [[къажарал]], [[балкарал]], [[карачаял]], [[трухменал]], [[нугъаял]] ва [[туркал-месхетиял]].

* Индоевропиял мацӀазул хъизаналъул халкъал:
** Ираналъул гӀаркьел: [[осетинал]], [[езидал]], [[курдал]], [[талишал]], [[татал]].
** цогидал: [[гӀурусал]], [[эрмениял]], [[грекал]]. 

===Дин===
Кавказалда ругел аслиял динал ккола насранияб дин ва [[Ислам]], гьединго руго жугьутӀ дин кколелги.

==Кавказалъул пачалихъал ва икълмал==

{{multicol}}
* {{флагификация|Азарбижан}}
* {{флагификация|Гуржия}}
* {{флагификация|Эрменистан}}
{{multicol-break}}
* {{флагификация|Россия}}
** {{флагификация|Адигъистан}}
** {{флагификация|Дагъистан}}
** {{флагификация|Ингушетия}}
** {{флагификация|Кабардино-Балкария}}
** {{флагификация|Карачаево-Черкесия}}
** {{флагификация|Хьундасеб Гьиристан}}
** {{флагификация|Буртиялъ}}
** {{флагификация|Краснодар край}}
** {{флагификация|Ставропол край}}
{{multicol-break}}
* {{флагификация|Абхазия}} ([[частично признанное государство|част. призн.]])
* {{флагификация|Бакъда Гьиристан}} ([[цо-цояз рикӀкӀараб пачалихъ]])
* {{флагификация|МугӀрузулаб Гъарабагъалъул Жумгьурият}} ([[рикӀкӀинчӀеб пачалихъ]])
{{multicol-break}}<br>
{{multicol-end}}

==Кьал бугел бакӀал==
Кавказалда кьал букӀарал ва жеги бугел бакӀал руго:
* [[Абхазия]] — [[гуржиязулгин абхазазул конфликт]]. ХӀалуцараб фаза [[Абхазиялда рагъ (1992—1993)|1992-1993 саназда]], [[Абхазиялда рагъ (1998)|1998]], [[Кодор къварилъухъ конфликт (2001)|2001]], [[Гуржигин-россиялъулаб кризис (2008)|2008]] саназда.
* [[Дагъистан]] — [[Дагъистаналде террористал тӀадекӀанцӀи|жанисеб кьал ва Чачаналъа тӀадекӀанци]]. ХӀалуцараб фаза 1999 соналъ.
* [[МугӀрузулаб Гъарабагъ]] — [[Гъарабагъалъул конфликт|эрмениязулгин къажаразул]] конфликт. ХӀалуцараб фаза [[Гъарабагъалъул рагъ|1992–1994]] сонал ва [[МугӀрузулаб Гъарабагъалда яргъидгӀуцӀараб тунка-гӀуси (2016)| 2016 соналъул апрелалда]] 
* [[Шималияб Осетия-Алания]] — [[осетингин ингушазул конфликт]]. ХӀалуцараб фаза [[1992]], [[1999]] саназ.
* [[Чачан]] — [[чачан конфликт]]. ХӀалуцараб фаза [[ТӀоцебесеб чачан рагъ|1994–1996]] ва [[КӀиабилеб чачан рагъ|1999–2000]] саназда.
* [[Жанубияб Осетия]] — [[гуржиязулгин осетиназул конфликт]]. ХӀалуцараб фаза [[Жанубияб Осетиялъул рагъ (1989–1992)|1989– 1992]], [[гуржиязулгин осетиназул гьоркьоблъи хӀалуцин (2004)|2004]] ва [[Жанубияб Осетиялда рагъ (2008)|2008]] саназ.

==Балагье гьединго==
* [[Кавказалъул халкъал]]
* [[Кавказалъул мацӀал]]
* [[Кавказалъул мугӀрул]]
* [[КӀудияб Кавказ]]
* [[ГьитӀинаб Кавказ]]

==МугъчӀваял==
{{Reflist}}

==Иццал==
* Bachvarova, Mary R., ''From Hittite to Homer: The Anatolian Background of Ancient Greek Epic'', Cambridge University Press, 2016. {{ISBN|978-0521509794}}.
*{{Cite book |last=Coene |first=Frederick |title=The Caucasus: An Introduction |publisher=Routledge |year=2009 |isbn=978-0-415-48660-6}}
* [[John Colarusso|Colarusso, John]], ''Nart Sagas from the Caucasus: Myths and Legends from the Circassians, Abazas, Abkhaz, and Ubykhs'', Princeton University Press, 2002, 2014. {{ISBN|9781400865284}}.
* Cornell, Susan E., ''Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus''.
*{{Cite book |last=de Waal |first=Thomas |title=The Caucasus: An Introduction |publisher=[[Oxford University Press]] |year=2010 |isbn=978-0-19-539977-6 |author-link=Thomas de Waal}}
* Golvin, Ivan, ''The Caucasus''.
* Griffin, Nicholas, ''Caucasus: A Journey to the Land Between Christianity and Islam'', University of Chicago Press, 2004. {{ISBN| 9780226308593}}.
* Hunt, David, ''Legends of the Caucasus'', Saqi Books, London, 2012. {{ISBN|978-0863568237}}.
* [[Adrienne Mayor|Mayor, Adrienne]] (2016), "Introduction to the Paperback Edition" in ''Nart Sagas: Ancient Myths and Legends of the Circassians and Abkhazians'', by John Colarusso, Princeton University Press, 2016. {{ISBN|978-0691-16914-9}}.
*{{Cite book |last=Suny |first=Ronald Grigor |title=The Making of the Georgian Nation |publisher=[[Indiana University Press]] |year=1994 |isbn=0-253-20915-3 |edition=2nd |author-link=Ronald Grigor Suny}}

==ТӀадеги цӀалиялъе==
*{{cite book |last= Baumer |first= Christoph |title= History of the Caucasus - Volume 1: At the Crossroads of Empires |publisher= I.B. Tauris |location= London |date= 2021 |type= Hardback |isbn= 9781788310079}}
* Dubrovin, Nikolai F. [https://web.archive.org/web/20190503193010/https://new.runivers.ru/lib/book3084/ The history of wars and Russian domination in the Caucasus] (История войны и владычества русских на Кавказе). Sankt-Petersburg, 1871–1888, at [[Runivers.ru]] in [[DjVu]] and [[PDF]] formats.
* Fadeev, Rostislav Andreevich (1860). [https://web.archive.org/web/20190504101003/https://new.runivers.ru/lib/book3194/10251/ Sixty years of the Caucasian War] (Шестьдесят лет Кавказской войны). [[Tiflis]], at [[Runivers.ru]] in [[DjVu]] format.
* Gagarin, G. G. (1840). [https://web.archive.org/web/20110216032810/http://new.runivers.ru/lib/book4314/45273/ Costumes Caucasus] (Костюмы Кавказа). [[Paris]],  at [[Runivers.ru]] in [[DjVu]] and [[PDF]] formats.
* Gasimov, Zaur (2011). [http://nbn-resolving.de/urn:nbn:de:0159-2011081894 ''The Caucasus''], [[European History Online]], Mainz: [[Institute of European History]], retrieved: 18 November 2011.
* [[Kaziev Shapi]] (2003). [[North Caucasus|Caucasian highlanders]] (Повседневная жизнь горцев Северного Кавказа в XIX в.). [http://www.kaziev.ru/index/highlanders/0-50 Everyday life of the Caucasian Highlanders. The 19th Century (In the co-authorship with I. Karpeev). "Molodaya Gvardiy" publishers. Moscow] {{ISBN|5-235-02585-7}}

==РегӀелал==
{{commons category|Caucasus}}
{{wikivoyage|Caucasus}}
*[https://english.caucasianjournal.org/ ''Caucasian Journal''] — a multilingual online journal on South Caucasus
*[http://www.artsakh.org.uk/ Articles and Photography on Artsakh (Nagorno-Karabakh) from UK Photojournalist Russell Pollard]
*[http://gotocaucasus.com/ Information for travellers and others about Caucasus and Georgia]
*[https://web.archive.org/web/20190801130007/http://www.cria-online.org/ ''Caucasian Review of International Affairs'']—an academic journal on the South Caucasus
*[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/3632274.stm BBC News: North Caucasus at a glance], 8 September 2005
*[https://web.archive.org/web/20050924024959/http://www.grid.unep.ch/product/map/images/caucasus_envsec2_landcoverb.gif United Nations Environment Programme map: Landcover of the Caucasus]
*[https://web.archive.org/web/20050924025007/http://www.grid.unep.ch/product/map/images/caucasus_envsec2_popdensityb.gif United Nations Environment Programme map: Population density of the Caucasus]
*[http://www.foodsec.org/web/regional/europe/overview/en/ Food Security in Caucasus (FAO)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130810031016/http://www.foodsec.org/web/regional/europe/overview/en/ |date=10 August 2013 }}
*[http://www.iranica.com/newsite/articles/v5f1/v5f1a032.html Caucasus and Iran] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071012140601/http://iranica.com/newsite/articles/v5f1/v5f1a032.html |date=2007-10-12 }} entry in ''[[Encyclopædia Iranica]]''
*[https://web.archive.org/web/20080813013133/http://www.oc.unito.it/en/index.html University of Turin-Observatory on Caucasus]
*[https://web.archive.org/web/20090827073642/http://www.circassiandiaspora.com/ Circassians Caucasus Web (Turkish)]
*[http://www.biodiversity-georgia.net Georgian Biodiversity Database (checklists for ca. 11,000 plant and animal species)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200917010002/http://www.biodiversity-georgia.net/ |date=2020-09-17 }}
*[https://caucasusmountains.info/ WHAT TO SEE IN CAUCASUS MOUNTAINS] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201024001057/https://caucasusmountains.info/ |date=24 October 2020 }}

{{Caucasus}}
{{Countries and regions of the Caucasus}}
{{Regions of the world}}
{{Authority control}}

[[Category:Кавказ| ]]
[[Category:Европаялъул мугӀрул системаби]]
[[Category:Евразиялъул регионал]]
[[Category:Европаялъул регионал]]
[[Category:Азиялъул регионал]]
[[Category:Бакъбаккул Европа]]
[[Category:БакътӀерхьул Азия]]