Дунялалъул мацӀал гьумералъул иццухъ ралагьизе

[[Файл:Primary Human Language Families Map.png|thumb|upright=2|Аслиял мацІазул хъизаназул карта]]
[[Файл:Human Language Families ru.png|thumb|upright=2|МацІазул хъизанал]]

2020 соналде [[Ракь (планета)|Ракьалда]] буго 7111 мацІ<ref>[http://www.ethnologue.com/ Ethnologue — крупнейший в мире каталог языков]{{ref-en}}</ref>.

Коммуникациялъул цебетІейгун чІагоял мацІазул къадар дагьлъулеб буго кІиго анкьида жаниб цо мацІ тагІиналъун гьоркьохъеб хехлъиялда<ref>[http://www.dw-world.de/dw/article/0,2144,1912041,00.html Почти половине языков мира грозит исчезновение]</ref>.

40 бищун тІибитІараб мацІалда кІалъала кинабниги халкъалъул 2/3 бутІа. Бищунго гІемерисел кІалъала [[син мацІ|син]], [[хинди мацІ|хинди]], [[Ингилис мацІ|ингилис]], [[испан мацІ|испан]], [[ГІараб мацІ|гІараб]], [[ГІурус мацІ|гІурус]], [[португал мацІ|португал]] мацІазда. ГІезегІанго тІибитІун буго [[паранс мацI]], амма гьеб [[рахьдал мацІ|рахьдал мацІлъун]] рикІкІунезул къадар дандеккун дагьаб буго.

Жакъа къоялде буго 400-ялдаса дагьалъ цІикІкІун мацІал, жал тІагІунел ругеллъун рикІкІунел.

МацІал хола гьезда кІалъалел ахирисел чагІигун, ва гьединлъидал тІоцебе жидер мацІ тІагІиналъул хІинкъи буго хъвай-хъвагІи хІалтІизабуларел халкъазе.<ref>[http://www.bigbook.ru/litnews/detail.php?ID=3315 Когда умирают языки]</ref>.

МацІал хвеялъул гІиллабазул цояблъун ккола жидеда кІалъалезул къадар бащатго бикьун гьечІолъи. Гьедин, дунялалъул халкъалъул 80%-алде тІаде кколеб буго 80 мацІ, 3,5 азар мацІалде — халкъалъул цохІо 0,2%. МацІ тІагІиналъул процессалъул аслиял гІиллабилъун рикІкІуна глобализация ва миграция<ref>{{Cite web |url=http://www.akzia.ru/news/26-09-2007/655.html |title=Мир теряет языки |accessdate=2015-07-05 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110719153636/http://www.akzia.ru/news/26-09-2007/655.html |archivedate=2011-07-19 |deadlink=yes }}</ref>.

Гьанже ругел мацІазул гІага-шагарго бащалъи хІалтІизариялдаса ине руго XXI гІаслуялъул бащалъиялде<ref>''Роман Фишман'' Лингвистический гомункул // [[Популярияб механика]]. — 2017. — № 5. — С. 78-82. — URL: http://www.popmech.ru/magazine/2017/175-issue/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170423090653/http://www.popmech.ru/magazine/2017/175-issue/ |date=2017-04-23 }}</ref>. ГІемерал мацІал тІагІунел руго гьезда кІалъалез дагьабги къуватаб мацІалъулаб сверухълъигун гьабулеб контакт сабаблъун, гьединлъидал бищун цере жидее тІагІиналъул хІинкъи бугеллун ккола жидерго пачалихъ гьечІел гьитІинал халкъазул мацІал. МацІ лъазабулел лъималазул къадар 70 %-алдаса дагьаб батани, гьеб мацІ рикІкІуна тІагІунеб бугеблъун. [[ЮНЕСКО]]-ялъул «ТІагІиналъул хІинкъи бугел дунялалъул мацІазул атласалда» рекъон, жакъа къоялъ [[Европ|Европаялда]] тІагІиналъул хІинкъи буго гІага-шагарго 50 мацІалъе.

Бищунго тІагІиналъул хІинкъиялда гъоркь ругел мацІаллъун ккола Австралиялъул аборигеназул, Индокитаялъул, Америкаялъул, Африкаялъул ва континентаздаса ратІаго ругел чІинкІиллъабазул мацІал. Бищун щулияллъун ккола Европаялъул мацІал — Европаялъул улкаби руго цебетІурал, гьенир гІумру гьабун руго гІемерал гІадамал, гьединлъидал цо  мацІалде кІалъалезул чанго азар чи тІагІаниги, мацІазе хІинкъи кколаро.

== МацІазулаб систематика ==
{{Main|МацІазулаб систематика }}
'''Хъизан''' ккола аслияб мартабатлъун, жинда тІад кинабниги мацІазулаб систематика балеб. Хъизан буго баянго, амма рикІкІадго гІагарал мацІазул группа, жидер кьучІаб сияхІалда ([[Сводешил сияхІ|Сводешил сияхІалъул]] нусго рагІи бугеб вариант) рагІабазул данде ккей 15 %-алдаса гъоркье кколареб. Мисалаллъе балагье [[Евразиялъул мацІал|Евразиялъул мацІазул хъизаналъул сияхІалде]] яги [[Африкаялъул мацІал|Африкаялъул мацІазул хъизаналде]].

Щибаб хъизаналъе гІаркьалабузул, гурппабазул ва гь. р. сияхІазе баян кьола гІадаздаго ратІа гьарун рихьизарулел группалъабиги, гьезул цоцаде гІагарлъиялъул даражаги, гІуцІулезде риххиялъул заманги хІисабаде росун. Амма гьелдаго батІ-батІиял хъизаназул гІаркьалаби ва группаби рукІине кколаро гъварилъиялъул цогом мартабалъул, кІвар бугеб жолъун ккола гьезул цо хъизналда жаниб бугеб дандекквеяб тартиб.

Мисалалъе, [[индоевропаялъулаб мацІазул хъизан|индоевропаялъулаб хъизаналъе]] ратІа гьарун рихьизаризе бегьула хадусел гІаркьалаби: [[анатолиялъулал мацІал|анатолиял]], [[тохар мацІал|тохариял]], [[кельт мацІал|кельт]], [[балтгун славяниял мацІал|балтгун славянияб]], [[индоираналъулал мацІал|индоираналъулаб]], [[германиязулал мацІал|германиязулаб]], [[италиялъулал мацІал|италиялъулабгун]]-[[романиял мацІал|романияб]], [[грекгун македониялъулал мацІал|грекгун македониялъулаб]], [[эрмениязулаб мацІ|эрмениязулаб]], [[албан мацІ|албан]] ва жал шартІияб къагІидаялъ [[палеобалкъаниял мацІал|палеобалкъанияб]] зонаялде жанире рачунел  некІсиял мацІазул кьер, жа

Цоги мисалалъе, [[нахгун дагъистаналъулал мацІал|нахгун дагъистаналъулаб мацІазулаб хъизаналъул]] гІаркьелаллъун ккола: [[вайнах мацІал|вайнах]], [[авар-гІанди-цез мацІал|авар-гІанди-цез]], [[тум мацІ|тум]], [[даргин мацІал|даргин]], [[лезги мацІал|лезги]] ва [[хиналугалъулаб мацІ|хиналугалъулаб]] гІаркьалаби. 

== Билингвизм ==
Билингвизм ккола кІиго мацІалда кІалъазе кІвей. ГІемерисел жидерго пачалихъ гьечІел ва жидер мацІалъул расмияб статус гьечІел гІадамал ккола билингваллъун. КІиго ялъуни чанго мацІалда кІалалел гІадамазул къадар цІикІкІунеб буго. 

== Бищун тІиритІарал мацІазулал хъизанал ==
# [[Индоевропаялъулал мацІал]] ~ 2,5 млрд кІалъалезул, [[романиял мацІал]], [[индоариял мацІал]], [[германиял мацІал]] ва [[балтгун славян мацІал]] гъорлъе рачун;
# [[Сингун тибеталъулал мацІал]] ~ 1,2 млрд кІалъалезул, аслияб [[син мацІ]]ги гъорлъе бачун;
# [[Уралгун алтаялъулаб гипотеза|Уралгун алтаялъулал мацІал]] (тІадхъизаналъул мартабат бугеб гІуцІи) ~ 500 млн кІалъалезул, аслиял [[тюрк мацІал]]ги гъорлъе бачун.

== Дунялалъулабго кІвар бугел мацІал ==
Гьанжесел халкъаздагьоркьосел мацІаллъун рикІкІине бугьула<ref name=autogenerated1>[http://www.economist.com/node/883997?Story_ID=883997 The triumph of English: A world empire by other means | The Economist]</ref> (кІалъалезул гІаммаб къадаралъул цІикІкІаралдаса дагьалде):

[[Файл:Languages with at least 50 million first-language speakers.png|450px|thumb|50-ялдаса циІкІун миллион чиясе рахьдалаллъун кколел мацІал. Баянал: [[Ethnologue]]<ref>[https://www.ethnologue.com/statistics/size Summary by language size]</ref> макромацІал (син, гІараб) рикІкІинчІого]]

{| class="standard"
|-
! Ранг
! МацІ
! Рахьдалаб
! КІиабилеб
! КІалъалезул гІаммаб къадар
|-
| 1
| [[Син мацІ]]<ref>[http://en.wikipedia.org/wiki/People%27s_Republic_of_China#cite_note-unpop-4 China — Wikipedia, the free encyclopedia<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>
| 1,2 миллиард
| 300 миллионалде гІунтІун
| 1,5 миллиардалде гІунтІун
|-
| 2
| [[Ингилис мацІ]]<ref name=autogenerated1 />
| 500 миллион
| 1 миллиардаалде гІунтІун
| 1,5 миллиардалде гІунтІун
|-
| 3
| [[Испан мацІ]]<ref>[https://web.archive.org/web/20100305141543/http://terranoticias.terra.es/cultura/articulo/espanol_sera_segunda_lengua_comunicacion_848372.htm El español será la segunda lengua de comunicación internacional<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>
| 425 миллионо
| 125 миллионалде гІунтІун
| 550 миллионалде гІунтІун
|-
| 4
| [[ГІараб мацІ]]<ref>{{Cite web |title=L’arabe |url=http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/langues/2vital_inter_arabe.htm |access-date=2020-04-17 |archive-date=2013-02-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130226075417/http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/langues/2vital_inter_arabe.htm |url-status=хвараб }}</ref>
| 300 миллион
| 120 миллионалде гІунтІун
| 420 миллионалде гІунтІун
|-
| 5
| [[ГІурус мацІ]]
| 170 миллион
| 130 миллионалде гІунтІун
| 300 миллионалде гІунтІун
|-
| 6
| [[Португал мацІ]]<ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=por Ethnologue report for language code]</ref>
| 230 миллион
| 30 миллионалде гІунтІун
| 260 миллионалде гІунтІун
|-
| 7
| [[Герман мацІ]]<ref>[http://www.ethnologue.com/ethno_docs/distribution.asp?by=size Ethnologue: Statistical Summaries]</ref>
| 120 миллионов
| 80 миллионалде гІунтІун
| 200 миллионалде гІунтІун
|-
|8
| [[Паранс мацI]]<ref>[http://www.academie-francaise.fr/langue/francophonie.html La francophonie]</ref>
| 75 миллион
| 195 миллионалде гІунтІун
| 270 миллионалде гІунтІун
|-
|}

=== Халкъаздагьоркьосел мацІал тІиритІиялул карта ===
<gallery>
Файл:Detailed SVG map of the Francophone world.svg|[[Паранс мацІ]]
Файл:Detailed SVG map of the Hispanophone world.svg|[[Испан мацІ]]
Файл:Detailed SVG map of the Russophone world.svg|[[ГІурус мацІ]]
Файл:Detailed SVG map of the Arabophone world.svg|[[ГІараб мацІ]]
Файл:Detailed SVG map of the Lusophone world.svg|[[Португал мацІ]]
Файл:Legal statuses of German in the world.svg|[[Герман мацІ]]
Файл:Detailed SVG map of the Anglophone world.svg|[[Ингилис мацІ]]
Файл:Detailed SVG map of the Sinophone world.svg|[[Син мацІ]]
</gallery>

== МацІазул хІакъалъулъ макъалабазул индекс ==
Публикациялде бахъараб сияхІалъе балагье [[ISO 639-1]] (аслияб 136 мацІалъе [[list of ISO 639-1 кодазул сияхІ]]), дагьабги тІубараб сияхІ  балагье [[ISO 639-3]] (2013 соналъул июналде бугеб 7874 мацІалъе [[list of ISO 639-3 кодазул сияхІ]]). Лингвосфериябобсерваториялъул буго баяназул база (LS-2010) с более чем 32 800-ялдаса цІикІкІун кодги 70 900 мацІалъул цІарги бугеб.

[[File:Languages world map.png|upright=3|frameless|center]]
{|border="1" align="center" cellpadding="6" class="wikitable"
|-valign="top"
|
* [[Афроазиялъулал мацІал]]
:{{Legend|#00A6A6|[[Бербер мацІал]]}}
:{{Legend|#D7AEFF|[[Чад мацІал]]}}
:{{Legend|#DDDD00|[[Кушит мацІал]]}}
:{{Legend|#FF8040|[[Самиял  мацІал]]}}

* [[Алтаялъулал мацІал]]
:{{Legend|#808040|[[Кореялъулаб мацІ]]}}
:{{Legend|#008080|[[Ниппон мацІал]]}}
:{{Legend|#00FF80|[[Магъул мацІал]]}}
:{{Legend|#BB005E|[[Тунгус мацІал]]}}
:{{Legend|#808080|[[Турк мацІал]]}}
|
{{Legend|#BFD891|[[Америнд мацІал]]}}
{{Legend|#01A97B|[[Австралиялъул аборигеназул мацІал]]}}
{{Legend|#FFBF9F|[[Австроазиялъулал мацІал]]}}
{{Legend|#800000|[[Австронезиялъулал мацІал]]}}
{{Legend|#FFFF00|[[Кавказалъул мацІал]]}}
{{Legend|#808000|[[Дравидиял мацІал]]}}
{{Legend|#6097EF|[[Ескимо–Алеут мацІал]]}}

* [[Индоевропаялъулал мацІал]]
:{{Legend|#75FFFF|[[Адбан мацІ]]}}
:{{Legend|#04D596|[[Эрмениязулаб мацІал]]}}
:{{Legend|#FF9DFF|[[Балт мацІал]]}}
:{{Legend|#00FF00|[[Кельт мацІал]]}}
:{{Legend|#FF0000|[[Германиязулал мацІал]]}}
:{{Legend|#753600|[[Грек мацІал]]}}
:{{Legend|#0080FF|[[Индоариязулал мацІал]]}}
:{{Legend|#8000FF|[[Ираналъулал мацІал]]}}
:{{Legend|#0000FF|[[Романиял мацІал]]}}
:{{Legend|#00A800|[[Славян мацІал]]}}
|
{{Legend|#C2F80C|[[Хойсан мацІал]]}}
{{Legend|#007500|[[Нигер–Конго мацІал]]}}
{{Legend|#FFBFBF|[[Нилгун сахІариял мацІал]]}}
{{Legend|#FF9D48|[[Палеосибиралъулал мацІал]]}}
{{Legend|#BF80FF|[[Папуасазулал мацІал]]}}

* [[Сингун-Тибеталъулал мацІал]]
:{{Legend|#CECE00|[[Син мацІ]]}}
:{{Legend|#FF00FF|[[Тибетгун бурман мацІал]]}}
{{Legend|#00B4B4|[[Таи–Кадаи мацІал]]}}
{{Legend|#004040|[[Уралалъулал мацІал]]}}
{{Legend|#BA7072|[[Баск мацІал]]}}
|}

== Балагье гьединго ==
* [[МацІазулаб систематика]]
* [[МацІазул генетикияб классификация]]

== ХІужжаби ==
{{ХІужаби}}

[[Категория:МацІал|*]]