Аваристан

Аваристан
Авар нуцаллъи
Ханлъи
←   ← ХII гІ. — 1864 →
Аваразул байрахъ Аварзул герб
ШигІар «Эркенлъи яги хвел» (?)
Тахшагьар	ТІануси, Хунзахъ
МацІ(ал)	Официалияб: БолмацІ (Авар мацІ)
Дин	Ислам
ХІукмуялъул низам	чІванкъотІараб монархия
Династия	Нуцалзабазул тухум
Аваристаналъул нуцал

Аваристан, Ава́р ха́нлъи (Ава́р нуца́ллъи) — XI–XIX гІасрабазда Кавказалда букІараб феодалияб пачалихъ. Жиндир заманалда Авар нуцаллъи букІана Дагъистаналъул гурелги, цогидал ракьаздеги кверщел щвезабураб къуватаб пачалихълъун.

Авар ханлъи гІуцІана Сарир пачалихъ биххун хадуб (XI гІасру), гьелъул ирсилаб пачалихъ хІисабалда. Жиндир байбихьуда Авар ханлъиялъул динлъун букІана насранияб (гьединго росабалъ букІана тІибитІун аваразул некІсияб динги). Хадуб кьучІаб динлъун лъугьана Ислам.

Авар ханлъи чияда бачІеб пачалихълъун букІана магъулазул заманалдаги, Тимурил заманалдаги. Авар ханлъи мукІур гьабизе кІвечІо Надир-шагьидаги.

XVIII гІасруялда Авар ханлъи лъугьана бакъбаккул Кавказалда бищщун къуватаб пачалихлъун; гьелъул кверщаликь рукІана Дагъистан гуребги гуржиязул хан ГьиракІли II, Дербенталъул, Кубаялъул, Шекиялъул, Бакиялъул, Ширваналъул, Саланалъул, Эриваналъул ханзаби, Ахалцихлъул паша, чачаназул къавмал, ва тІолго ЦІор.

Кавказалъул рагъул заманалда Аваристан ана Шималияб Кавказалъул имаматалде гъорлъе; ХІамзатица Баху-бикал лъималги чІван, тІагІинабуна некІсияб нуцалзабазул тухум.

1863 соналъ Аваристан ана Россиялъул империялде гъорлъе, гьелъул бакІалда гІуцІана Дагъистаналъул областалъул Авар округ.

Тарих

Гьоркьохъел гІасраби

Нуцаллъи гІуцІи

Нуцаллъиялъул хІакъалъулъ лъала тарихиял хроникабаздасаги фольклоралдасаги. ГІарабал рачІиналдего, Хунзахъ ТІалъиялда лъугьана кІудияб хІукумат, жиндир бетІерасул нуцал абун титулги бугеб, жиндир тахшагьарги ТІануси бугеб. ТІануси бикьулаан кІиго бутІаялде: ТІа-нуси ва Гъоркь-нуси; гьеб кІиябгоги букІана аскІоб цун. Гьенисан букІун буго ГІакаро магІарде цІан рахас цІумурги бугеб, тІаде чи кІанцІараб мехалъ ахІи базе букІараб. Рахас цІараб бакІалъан рукІун руго цо чанго сиял. Гьенир хъаравуллъуда ругел гІадамал эркенал рукІуе руго магъалоялдаса.

Аваристан бугеб ракь кколеб букІун буго Хун абураб ракьалде гьоркьобе. М.Чамчианица жиндирго «Тарихалда» рехсон буго ункъго вилаят: 1) Алан, 2) Бас лас, 3) Гаптаг и 4) Хун. «Дербент-наме» рехсолеб буго Исфандиярицаги и Нушираваницаги гьеб улка бикьун букІанин ункъго рахъалде: 1) Гулбах, 2) Туман-шагьасул ракь, 3) Кайтаг 4) МугІрузул Гъумекиб. Гьеб рикьи данде ккола Аваристанги Гъазигъумекибги гьорлъе кколеб букІараб Хун ракьалъе. Дионисий Периегетица — II-леб гІасруялъул греказул гІалимчияс — хъвалеб «уннал» (хуннал) гІумру гьабун ругин Каспиялдаса бакътІерхьун рахъалдехун, скифаздаса бакъдасеб ва капияздазагун албанадаса хьудндасеб рахъалда.

VI гІасруялда гуннал (аварал?), цоги къавмазул тІадецуй цІикІкІиндал, Дагъистаналъул мугІрузде гочине ккун руго, ва гьенир мугІрузда рукІарал халкъазда цадахъ гьез гІуцІун буго Тавйяк абулеб пачалихъ (Сарир хІисабалда цІар рагІараб). МугІрузда гьезул чІей бугеб бакІлъун лъугьун буго Хунзах и Гумик.

МухІамад Рафил тарихияб хроникаялда Саратан I нуцаласул умумузул халатаб сияхІалда рехсон вуго Ар_скан (ГІарацхан). Гьенибго буо: Аваралъул султІанзаби, жалги урус султІанзабазул тухумалъул... гьев ханасе магъало кьолаан гьесда рарал ханзабаз. ракьаз ва гІадамаз тІолго Дагъистналъул, (гьединго) Черкас вилайяталдаса бахъараб Шамах шагьаралде щун" . Саратан XIII гІасруялъул кІиабилеб бащалъиялда вукІун ватани, ГІарацханил ханлъиялъул заман ккола VII гІасруялде, ГІарабал рачІараб заманалде.

1032 соналъ къотІи-къай хъван буго Хунзахъ шагьаралдаги аланаздаги гьоркьоб, жалги жидерго церехъазу бетІерлъиялда хъватІир рахъал, Тмутараканалъул русазда цадахъ. Гьел цадахъ тІаде кІвнцІана Ширваналда ва къуваталдалъул бахъана гьелъул тахшагьар Язидия, гьабсагІат бугеб Шемахаялда аскІоб гІадин букІараб. Тахшагьаралдаги цогидал бакІаздаги хьундасеб рахъалдаса рачІарал рагъухъабаз гъурана 10 азар. -гІанасев чи. Гьез гьениб бан буго 10 къо, давла гьабулаго, гьелдаса хадуб нахъ руссун руго. Аваразулги, аланазулги русазулги аскаралъ, ЧІоралъул амирасул ракьалдасан рокъоре нахъ руссунаго, хІукму гьабун буго, гІодоблъиялдаса инчІого, мугІруздасан ине. Амма Хучни росулъе щвараб мехалъ, гьезде тІаде кІанцІун ЧІоралъул бусурбаби, Мансур ибн Маймун амирасул бетІерлъиялда гъоркь. Ва аваразулги, аланазулги, русазулги аскаралъул гІемерав чиги чІван вуго, гьез Ширваналдаса гьабураб давла нахъе бахъун буго.

Гьеб Дербендалда аскІоб 1032 соналъ аваразги гІурусазги бусурбабазде данде гьабураб рагъ хутІун буго хундерилда гьоркьоб кІалзул биценлъун XVIII гІасруялде щвезегІан, хадуб гьеб хъвана гІараб мацІалда ва лъугьана "Дагъистаналъул тарихалъул" бутІалъун. Гьел биценазда буго аваразги гІурусазги гІарабазде данде гьабураб рагъалъул хІакъалъулъ, жибги, биценалда рекъон, XI–XII гІасрабазда лъугьараб, ва гІарабалги бергьараб: «Дагъистаналда лъараб мехалъ» бусурбабазул аскар бачІунеб букІин, «нагІана батаяб капурзабазул боги ГІурусил аскарги, рохалида къварилъуда цадахъ рукІинин къотІиги хъван, ракІарана шагьаралда аскІоб, жинда ЧІорилан абулеб, Исламалде данде чІей гьабизе ракІалдеги ккун, тІадеги кІанцІизе ва бусурбабазу боязе заралги гьабизе».

XI гІасруялда биххана аваразул Сарир пачалихъ (гьелъул ахирисеб рехсей буго 1067 соналъ), гьелъул бакІалда ТІануси / Хунзахъ тахшагьарги бугеб Авар нуцалъи лъугьана.

Нуцаллъиялда ислам тІибиІи

Суракъатил I заманалда ханлъи ирасалъе кьеялъул тартиб гІуцІана, ва гьелда рекъон тахида чІезе лъилниги ихтияр букІинчІо Суракъатил наслуялъул васазулги язазулги гурони. Суракъат лъугьана шайх АхІмадил бищун кІудияв тушманлъун. АхІмадида кІвана Суракъат Нуцаллъиялдасе нахъе гъезе. Тарихияб асар «Тарихи Аргъваниялда», XVIII гІасруялда данде гьабураб, рехсон буго Абу Муслим цин кІанцІанин Сариралъул хьундасеб тахшгьар Гелбахъе, гьебги бахъанини гьес, гьенив вукІарав Суракъатил вац Кагьруги чІванин, гьесул чІараб бакІги биххизабунин. Гьеб иццалда рекъон, гьеб кинабгоги ислам тІибитІиги лъугьун буго гьижраялъул 645 соналъ (1247–1248 санал). Гьебго иццалде мугъчІвайги гьабун, А. Р. ШигІадовас Хунзахъ гъазизабаз кверде босараб заман хъвана 1256 сон. «Хунзахъ-наме» абураб иццалда рекъон, Суракъатида кІола тІоцебесеб рагъулъ, жибги Тобот лъарал рагІалда (гьабсагІат ГІараниги Хунзахъги гьоркьоб) ккараб, гъазизаби къезаризе. Амма хадуб Абу Муслимица гьижраялъул 654 соналъ (1256–1257 санал) цебе букІаралдаса кІиго нухалъ цІикІкІун бугеб аскар данде гьабула. Гьеб заманалде (1255 соналде гІадин), рикІкІунеб буго, Суракъат хола, ва нуцаллъун вукІуна гьесул вас Байар II. Хадуб, гьебго иццалда рекъон, Хунзахъе жанибе нух рагъула Самилахъ авалалъул гІадамаз, гьелдаса хадуб Аваристаналъул тахшагьар Абу Муслимица биххизабн бухІун чІунтизабула, гІадамал яги чІвала, яги кверде росула ва исламалде руссинарула, Байар II лъутула Тушетиялде. Бищун цересел Хунзахъ ратарал гІараб мацІалда куфи хатІалъ хъварал хъвай-хъвагІаби (XII - XIII гІ.) ратралги руго с Самилахъ авалалда. Хунздерил биценазда рекъон, тІоцебе ислам босун буго самилаз, ва тІоцебесеб мажгитги гьезул авалалда, ай Самилахъалда, бан буго. Гьеб хилиплъиялдаса хадуб самилазда абун буго хІамилал абун. «Дагъистаналъул тарихалда» рекъон, Байяр II Тушетиялде лъутун хадуб, Хунзахъ бетІерлъи гьабизе лъугьана ХІамзатил наслуялъул шайх АхІмадил наслуялъул Майсумбек. Абумусли лъугьагьана Аваристаналъул имамлъунги, рузманалъул цевехъанлъунги, къадилъунги (хІакимлъунги).

«Хунзахъ-наме-ялда» рекъон, Абу-Муслим шайх — бусурбабазул гьеб заманалда бетІерав нухмалъулев, гІумру гьабун вукІана хасало Таркиялда, риидал — Гъази-Гъумекиб. «Аргъвани росдал тарихалда» рекъон Абу-Муслим гуревги вукІун вуго ГІаюдул-Муслимги, жив хеко хварав, Абу-Муслим хун вуго гьелдаса хадуб 30 сон индал, Аваристаналъул имамлъун вугеб мехалъ. Абу-Муслимил аскаралда рукІун руго Гъази-Гъумекисел гурелиги аваралги ва цогидалги. Суракъат хун хадуб нуцаллъиялда лъугьараб дандеккунгутІи ва нуцаллъиялда кверщел гьабизе къварагІаразул питна сабаблъун, батизе бегьулеб жо буго, Нуцаллъия Абу-Муслимил аскаралде кІудияб данде-чІей гьабунутІи.. Щибаб аваразул росулъе цо-цо гІалимчи витІун хадуб, Абу-Муслимида ракІалде ккола Гъази-Гъумекиве тІадвуссине, амма гьелда цебе гьес бицен гьабула жиндирго наибасе ругел хІинкъалабазул: «Балагье, божуге гьезда. Дир щаклъи буго, гьезул Аллагьасда иман лъей тІубараб гьечІин, гьелъул гІаксалда — гьеб бугин щаклъигун ва кІикуцлъигун жубараб. ЦІодорго чІа!». Абу_Муслимил хІинкъи битІараб батула. Гьебго Хунзахъ-намеялда рекъон, халкъалъе захІмалъула цІиял къанунал ва жалго ругьунал гІадатал рехун тей. Суракъатил вас Байяраица хІалбихьула жиндирго умумузул ханлъи нахъбуссинабизе, амма гІарабаз данде чІей гьабула. Нуцаллъиялъул тах нахъбуссинабула ригьалда вугев Баярил васас, жиндир цІар «Дагъистаналъул тарихалда» ГІамир-СултІанилан бугеб, магъулазул кумекалдалъун. Хунзахъ намеялда рекъон, гьесда цІар букІана ГІандуникІ, гьеб насранияб цІар гьес Хунзахъ нахъбуссниабун хадуб бусурбанаб цІаралде хисун батизе бегьула. ГІамир-султІаница цІумадаса ва Ариштиялдаса кІвараб аскарги бакІарун вачІуна Хунзахъе къаселъухъ, гьеб заманалда Хунзахъ бетІерлъун вукІуна наиб ГІамир-АхІмад. Хадуб, Дагъистаналъул тарихалда рекъон, ГІамир-СултІаница, шималияб рахъалдасан тІаде кІанцІун, Абу-Муслимида Аваристаналъул тахшагьар тезабула, гьелдалъул нахъбуссинаблу Хунзахъ-шагьар, ГІамир-АхІмад чІвала, гьесул къотІараб бетІер лъола киназдаго бихьизе. Халкъалъул биценазда рекъон, авараз ГІамир-АхІмад чІвала БакьайчІи росдадаса 4 км-ялъ рикІкІад бугеб Карчик абулеб бакІалда, ва хадув вукъула Хунзахъ «Самилазул хІор» абулеб бакІалда.

Нуцаллъиялъул заман лъугІи

Ханлъи Кавказалъул рагъул заманалда

Кавказалъул рагъул байбихьуда Нуцаллъиялъ гьабулеб сиясат букІана рагъулъ гІахьаллъунгутІиялде буссараб, гьединлъидал Хунзахъ тахшагьар Гъази-МухІамадие къуркьичІо, гьесие ГІурус пачалихъалде данде гьабулеб рагъуе кумек гьабичІо. Цо-цояз ва хасго диниял жигарчагІаз рикІкІуна Нуцаллъи букІанин ГІурус пачалихъалда цадахъ диналде ва шаригІат лъеялде данде чІун, ва гьеб тІубачІеб, цо рахъалъул гурони хал-шал гьабичІеб тезисги аслуялъе босун, Аваристаналъул пачалихъалъул нуцалзабазе кьола мекъаб къимат. ХІакъикъаталдаги, гьеб суалалъул щибаб рахъалъ хал гьабуни, бичІчІула, щиб сиясат букІарабали Нуцаллъиялъул.

Рагъул байбихьи. ГъазимухІамад Хунзахъе тІаде канцІи.

КІудияв ГІумахан хун хадуб ва Аваристаналъул букІараб гуч загІиплъидал, Аваристаналъ бабихьула жиб пачалихъалъул эркенлъи ва чияда бачІолъи цІуниялъул сиясат бачине. Гъази-МухІамадил рахъги ккун, ГІурус пачалихъалде данде рагъ гьабизе кІолареблъи бичІчІулей Баху-бикаца хІаракат бахъулеб букІана нейтралитет цІунизе. Амма Гъази-МухІамад, 8000 чи вугев аскаралъул бетІерлъуда, 1830 соналъул февралалда вахъана Аваристаналде данде. Хунзахъ шагьаралда аскІове щведал, гьес гІолохъанго вугев Абу-СултІан ханасда (жеги жиндирго эбела Баху-бикал регентлъиялда гъоркь вугев) цере лъола шартІал: Кавказалъул администрациягун кинабниги хурхен хвезабизе ва рагъда рахъине. Хунзахъ тахшагьаралъ ГІази-МухІамадил шартІал нахъчІвала.

Росги хун хутІарай Баху-бикаца васасул регент хІисабалда Аваристаналъе лъикІаб нухмалъи гьабулеб букІуна. Халкъалъе гьелъул хІурмат гьабулаан, гьей йикІуна гІакъилой ва бахІарчияй гІадан. Пачалихъалъул ишазда гьей йикІуна къвакІарай.

Гъази-МухІамадица тІалаб гьабула гьелдаса шаригІат къабул гьаби ва ГІурус пачалихъалде данде рагъ лъазаби. Гьесул шартІал тІурани Нуцаллъиялда ГІурус пачалихъалъ рагъ лъазабулелъи ва ГІурус империялде данде чІезе къуват гІолареблъи бичІчІулей Баху-бикаца гьеб захІматаб хІалалда тІаса бищула Нуцаллъялъе гьединаб заманалда данде кколеб нух: гьелъ Хунзахъе тІаде кІанцІарав Гъази-МухІамадиде данде чІей гьабула.

КІиго бутІаялдеги бикьун, тІоцебесб живго Гъази-МухІамадица, кІиабилеб — Шамилица бачун, муридзабазул аскаралъ бабихьула Хунзахъ шагьар кверде боси. Бабихьула рагъ. Гъази-МухІамадил бо дагьаб букІаниги, гьез Нуцалзабазул аскар нахъе къазабула. Ханзабазул кІалгІа кверде муридзабаз кверде босун бахъун букІуна, амма гьеб лахІзаталда жийго Баху-бикаца бачуна аскараб цебе: яхун кІалгІадул тІохдегун, бахъун тІаса кІазгун, гьелъ ахІи бала хунздериде. Гьелдалъун гъира барал рагъухъабаз Гъази-МухІамадил аскаралда щвезабула вахІшияб кьаби. ГІази-МухІамад къола, ва гьев, Хунзахъ тахшагьар кверде босизе кІвечІого, блокадаги бахъун нахъ уна.

Хунзахъ кверде боси ва ГьоцІалъа ХІамзатица Аваристаналъул ханзаби чІвай.

Хунзахъ къун хадув, Гъази-МухІамадица хадусел рагъал байбихьула лъарагІлъиялда. Гьесул мурид ХІамзат-бекица рагъ байюихьула ЦІоралъул жамагІатгун, амма ХІамзат-бег гІурусаз асир гьавула ва Тифлисалде витІула, амма гьенив гьес гІемераб мех баларо: генерал-майор Шахмарданил Асланил (Гъазигъумекдерил хан, гІурусазе мутІигІав) гьариялда, ХІамзат-бек эркен гьавула, ва гьелдаса хадув къокъуна Шахмарданил Асланихъе. Гъумекиб гьезда гьоркьоб хабар ккола Аваристаналъул хІакъалъулъ ва гьеб хабаралъул ккола кІудиял хІасилал.

Шахмарданил Асланица, СултІан-АхІмад хан хун дадуб, гьарула ггьесул яс СултІанат жиндирго вас МухІамад-Мирзае, ва гьелъие разилъи щола СултІанатил эбел Баху-бикахъан. Гьелдаса хадуб СултІанат гьаризе вачІуна Таркиялъул шамхал Абу-Муслим хан, ва Баху-бикаца рагІи хисизабула ва яс кьола шамхалие, жинда бокьараб мехалъ кумек гьабизе кІолев ва гьелъие хІадурав. Шахмарданил Асланица гьелдаса байбихьула хІила-макру ургъизе Аваристаналъул ханзабазул хъизаналде данде, ва гьесда рецІел босизе чиги ватула.

Живго рикІкІинчІого тарай Баху-бикадаса ва гьелъул хъизаналдаса рецІел босизе къварегІарав Асланихъе щола ХІамзат-бек.