Туркия гьумералъул иццухъ ралагьизе

{{Пачалихъ
 |МагӀарул мацӀалъ цӀар   = Туркия
 |Эбелаб мацӀалъ цӀар     = Türkiye Cumhuriyeti
 |Родительный падеж       = Турциялъул
 |Герб                    = Emblem of Turkey.svg
 |Байрахъ                 = Flag of Turkey.svg
 |ШигӀар                  = Yurtta Barış, Dünyada Barış<br />({{lang-av|«ВатІаналда рекъел, тІолабго дунялалда рекъел»}})
 |Гимналда цӀар           = İstiklâl Marşı
 |Аудио                   = 
 |ХӀукмуялъул низам       = [[презединтлъиялъул система|президентлъиялъул республика]]
 |Пачалихъалъулаб дин     = [[Ислам]]
 |lat_dir =N |lat_deg =39 |lat_min =3 |lat_sec =0 
  |lon_dir =E |lon_deg =34 |lon_min =57 |lon_sec = 0
  |region                 = TR
  |CoordScale             =8000000
 |Картаялда               = Turkey (orthographic projection).svg
 |МацӀ                    = [[Турк мацI]]
 |ГӀуцӀцӀана              = 29 октябр 1923 соналъ
 |Тахшагьар               = [[Анкара]]
 |ЧӀахӀиял шагьарал       = [[Стамбул]], [[Анкара]], [[Измир]], [[Бурса]], [[Адана]], [[Анталия]]
 |БутӀрузул хъулухъал     = Президент
 |БутӀрул                 = [[Эрдогъан, Ражаб ТІайип|Ражаб ТІайип Эрдогъан]]
 |Ракьалъул рахъалъ тартиб= 36
 |Ракь                    = 783,562<ref>{{Cite web |title=CIA - The World Factbook |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html |access-date=2013-02-19 |archive-date=2017-09-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170920072149/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html |url-status=хвараб }}</ref> 
 |Лъел бутӀа              = 1,3
 |Этнохороним             = туркав, туркай, туркал
  |Халкъалъул къадаралъул рахъалъ тартиб   = 19
  |Халкъалъул къадар      = {{ц1ик1к1ен}} 82 003 882
  |Халкъалъул хъвай-хъвагӀай гьабураб сон     = 2018
  |Халкъалъул гъунки      = 105
 |ВЖП (БСП)               = 1054,560 млрд.<ref name="CIA">{{Cite web |title=ЦРУ (2010) |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html |access-date=2013-02-19 |archive-date=2011-06-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110604195034/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html |url-status=хвараб }}</ref>
 |ВЖП (БСП) рикӀкӀараб сон = 2008
 |ВЖП (БСП) ялъул рахъалъ тартиб     = 16
 |Халкъалъул цо чиясе ВЖП (БСП) = 14 113<ref name="CIA"/>
 |ИПГӀИ                   = {{ц1ик1к1ен}} 0,699 <ref>[http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Complete.pdf Список стран по ИРЧП 2011]</ref>
 |ИПГӀИ рикӀкӀараб сон    = 2011
 |ИПГӀИялъул рахъалъ тартиб  = 92
 |ИПГӀИялъул уровен       = <span style="color:#090;">цІикІкІараб</span>
 |Авиакомпания            = 
 |ГӀарац                  = [[Турциялъул лира]] ('''TRY''', код 949) 
 |Домен                   = [[.tr]]
 |Телефоналъул код        = 90
 |СагӀтил рачел           = +2, риидал UTC+3
 |ХIужаби                 = <references />
}}

'''Ту́ркия яги Турк''' ({{lang-tr|Türkiye}}), официалияб куцалда '''Туркиялъул Жумгьурият''' ({{lang-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}) — аслияб куцалда [[БакътІерхьул Азия]]лда, ва цо-цо бутІа (гІага-шагарго 3 % ракьалъул, 20 % халкъалъул) — Бакъдасебгун-Бакъбаккул [[Европа]]ялда бугеб [[пачалихъ]]. ГІуцІана  [[1923 сон]]алъ ТІоцебесеб дунялалъул рагъда [[ГІусманиязул империя]] къун хадуб ва гьеб бикьиялъул хІасилалда, ва [[Туркал|турк миллаталъул]] гІадамаз гІумру гьабун ругел ракьал хасаб турказул миллияб пачалихъалде сверизабун хадуб. 2015 соналда жаниб халкъалъул къадар бахунеб буго 77 695 904 чиясде, ракь — 783 562 км². Дунялалда гьелъ ккола 18-еб бакІ халкъалъул къадаралъул рахъалъ ва лъебералда налъабилеб бакІ ракьалъул рахъалъ. Пачалихъалъулаб майІ — [[турк мацІ|турк]].

Турция ккола динамикияб куцалда цебетІолеб экономикаялъул къайи-матахІ гьабулеб индустриалияб пачалихъ. [[Бича-хисиялъул бажари буголъиялъул баршалъи|Бича-хисиялъул бажари буголъиялъул баршалъиялде]] (БББ) данде ккун халкъалъул цо чиясе [[ГІаммаб жанисеб продукт|ГІЖП-лъул]] къадар бахуна 19 6100 [[АЦШ доллар|долларалде]] лъагІалида жаниб (2014). 2014 соналда БББ-ялъул рахъалъ Турциялъул [[ГІаммаб жанисеб продукт|ГІЖП]] бахана 1508 млрд долларалде. 

Улкаялъул ракьазул цІикІкІунисеб бутІа ккола [[Анатолиялъул бащадаб чІинкІиллъи]]ялде ва [[Эрменистаналъул мугІрузул тІалъи]]ялде<ref group="прим">Большой Энциклопедический Словарь. Статья: [http://www.vedu.ru/BigEncDic/64449 Турция]: <blockquote>... Большая часть Турции занята Анатолийским плоскогорьем и Армянским нагорьем (высота до 5165 м, г. Б. Арарат), на севере - Понтийские горы (высота до 3937 м), на юге - хребты Тавра (высота до 3726 м). ...</blockquote> Энциклопедия [[Британника]]. Статья: [http://www.britannica.com/place/Turkey Turkey]: <blockquote>Nearly all of the country is in Asia, comprising the oblong peninsula of Asia Minor — also known as Anatolia (Anadolu) — and, in the east, part of a mountainous region sometimes known as the Armenian Highland. The remainder — Turkish Thrace (Trakya) — lies in the extreme southeastern part of Europe, a tiny remnant of an empire that once extended over much of the Balkans.</blockquote></ref>, дагьаб — [[Балканалъул бащадаб чІинкІиллъи]]ялде [[ЧІегІер ралъад|ЧІегІер]] ва [[Ракьдагьоркьосеб ралъад|Ракьдагьоркьосеб]] ралъадазда гьоркьоб.
Турциялъ гІурхъи цо гьарула бакъбаккудасан [[Гуржи]]ялъулгун, [[Эрменистан]]алъулгун, [[Азарбижан]]алъулугн<ref group="прим">15-го километраялъул гІурхъи [[Нахичеваналъул Автономияб Республика]]ялъулгун</ref> ва [[Иран]]алъулгун; къиблаялдехун — [[ГІиракъ]]алъулугн ва [[Сирия]]лъулугун; бакътІерхьудахун — [[Герек]]алъулгун ва [[Булгъар]]алъулгун. Улкаялъул рагІалда буго ункъго ралъад: [[ЧІегІер ралъад|ЧІегІер]], [[Ракьдагьоркьосеб ралъад|Ракьдагьоркьосеб]], [[Эгей ралъад|Эгей]] ва [[Мармар ралъад|Мармар]] ралъадал.

2000 соналъ Турциялъул Жумгьурияталъе щвана [[Европаялъул цолъи|Евроцолъиялъул]] гІахьалчи-пачалихълъун лъугьине кандидат-пачалихъалъул официалияб статус. Турция ккола [[Шималиябгун-атлантикияб къотІиялъул организация|НАТО-ялъул ]]гІахьалчи-пачалихъ 1952 соналдаса бахъун.

== География ==
{{main|Туркиялъул география}}
[[Файл:Sultanahmetcamii ilkkezbuacidan.JPG|thumb|[[СултІан АхІмадил мажгит|ХъахІилаб мажгит]]]]
Туркия буго [[Бакъбаккул башдаб шар|бакъбаккул башдаб шаралда]]. Гьелъул гІатІилъи (жанир ругел хІавузал, лъим бакІарарал бакІалгун цадахъ) бахуна 779 452 км². Туркиялъул — 97 % — бутІа буго [[Азия]]лда ва 3 % — [[Европа]]ялда. Туркиялъул географияб хаслъилъун ккола — церегосел заманаздасан бахъун Европагун Азия хурхинарулел ва [[ЧІегІер ралъад|чІегІералъдал]] рагІаллъабазда ругел халкъал [[Ракьдагьоркьосеб ралъад|ракьдагьоркьосеб ралъдал]] рагІаллъабигун хурхинарулел, аслиял нухазда букІин. Гьанэейин абуни Туркиялъул ракьаздасан лъун руго Азиялъул гІемерал пачалихъал Европагун хурхинарулел маххул ва [[хъилил нух]]ал.

Улкаялъул ракьазул цІикІкІунисеб бутІа ккола [[ГьитІинаб Азия|Анатолиялъул бащадаб чІинкІиллъи]]ялде ва [[Эрменистаналъул мугІрузул тІалъи]]ялде<ref group="прим">Большой Энциклопедический Словарь. Статья: [http://www.vedu.ru/BigEncDic/64449 Турция]:Большая часть Турции занята Анатолийским плоскогорьем и Армянским нагорьем (высота до 5165 м, г. Б. Арарат), на севере - Понтийские горы (высота до 3937 м), на юге - хребты Тавра (высота до 3726 м). ...</blockquote> Энциклопедия [[Британника]]. Статья: [http://www.britannica.com/place/Turkey Turkey]: Nearly all of the country is in Asia, comprising the oblong peninsula of Asia Minor — also known as Anatolia (Anadolu) — and, in the east, part of a mountainous region sometimes known as the Armenian Highland. The remainder — Turkish Thrace (Trakya) — lies in the extreme southeastern part of Europe, a tiny remnant of an empire that once extended over much of the Balkans.</blockquote></ref>, дагьаб — [[Балканалъул бащадаб чІинкІиллъи]]ялде [[ЧІегІер ралъад|ЧІегІер]] ва [[Ракьдагьоркьосеб ралъад|Ракьдагьоркьосеб]] ралъадазда гьоркьоб.

Туркиялъул бищун цІикІкІараб халалъул манзил буго бакъбаккудаса бакътІерхьуде — 1600 км, севералдаса къиблаялде — 600 км. Лъабго рахъалъан гьеб батІи-батІиял ралъадаз жанибе бачуна: севералдасан — [[ЧІегІер ралъад|ЧІегІералъдаца]], бакътІерхьудасан — [[Эгей ралъад|Эгей ралъдаца]], къиблаялдасан — [[Ракьдагьоркьосеб ралъад|Ракьдагьоркьосеб ралъдаца]]. Туркиялъул европияб ва азиялъул рахъал цоцадаса ратІа гьарун руго, ЧІегІералъадгун Эгей ралъад хурхинабулеб [[Мармар ралъад|мармар ралъдацаги]], [[Босфор]] ва [[Дарданел]] ралъдал къварилъабаз. Босфоралъул ва [[Меседил лълъар]]ал (Мармар ралъад) къиблаялдехун буго дунялалъул бищун берцинал шагьаразул цояб ва Туркиялъул бищун халкъ ризаб шагьар — [[Истамбул]].

; ГІорхъаби
Туркиялъ гІорхъаби цо гьарула (<small>сагІтил хъаравулалда рекъон</small>):
* Севералдасан: [[Булгъар|Болгариялъулгун]], ралъад гІорхъи [[Романия]]лъулгун, [[Украина]]лъулгун, [[Россия]]лъугун, ралъдал ва ракълил гІорхъаби [[Хъизихъ|Гуржиялъулун]].
* Бакъбаккудасан: [[ЦІамухъ|Эрменистан]]алъулгун, [[Къажар|Азарбижан]]алъулгун ([[Нахичеваналъул Автономияб Республика|Нахичеван]]), [[Иран]]алъулугн.
* Къиблаялдасан: [[ГІиракъ]]алъулгун, [[Сирия]]лъулгун, ралъдал гІорхъи [[Кипр]]алъулгун.
* БакътІерхьудасан: ралъдал ва ракълил гІорхъаби [[Герек|Грециялъулгун]] ва [[Булгъар|Болгариялъулгун]].
<!-- {{External media|image1=[http://static-maps.yandex.ru/1.x/?lang=ru-RU&pt=35.240962,38.956209,flag&spn=19.153744,6.29436&l=map&size=350,300&lg=0&key=AE_AjkgBAAAAVhRKNwIAC8tjU2RrhP-ZqBu8wUeLshaL0DUAAAAAAAAAAABvwCsB0jR6VKSmbT2ZrfeIDgc8bg== Турция на карте.]}}
/бита/ -->

=== Пайдаял магІданал ===
Туркиялъул ракьалда 100 гІанасеб тайпа [[Пайдаял магІданал|пайдаял магІданазул]] буго. Улкаялда буго гІемерал тайпаби рудаялъул, химиялъул, цІатІаригун-энергетикаялъул гІатІгоял материалазул. ТІолгодунялалъул [[лъамамесед]]алъул нахърателалдаса Туркиялъул бутІа ккола 25 %.

== Гьава-бакъ ==
{{Аслияб макъала|Туркиялъул гьава-бакъ}}
Туркия — цІикІкІунисеб бутІаби мугІруздасан гІуцІараб пачалихъ буго, гьединлъидал гьава-бакъги батІи-батІияб куцалда хисардула гІодоблъабаздаги мугІруздаги. Централиял бутІабазда гьава-бакъ гьоркьохъеб даражаялъул континенталъулаб букІуна, багІарараб ва бакъвараб рииги гІураб куцалда цІорораб хаселги букІуна. Эгей ва Ракьгьоркьохъеб ралъадазул гьава-бакъ хасало цІакъ тамахаб букІуна. ЧІегІералъдал рагІаллъиялдайин абуни гьава-бакъ танкараб, цІадал гІемераб ва хасало цІорораб букІуна. Къиблаябгун-бакъбаккул рахъалдехун гьава-бакъ тропикияб салул авлахъалъулаб букІуна, цІакъ багІарараб риигун.

== Тарих ==
[[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[ГІусманиязул пачалихъ]]алъул бищун гучалда бугеб мех (гІага-шагарго 1680)]]
{{main|Туркиялъул тарих}}

* 25—26 август [[1071]]<ref>{{тІехь |автор= |бутІа= |ссылка часть= |бетІер= Die byzantinischen Kleinchroniken|аслу= |ссылка= |викитека= |жавабчи= Hrsg. von P. Schreiner |басма= |место=Wien |басмаялде бахъвараб бакІ=Verlag der ÖAW |сон=1979 |том=1 |гьумерал=170 |столбцы= |страниц= |серия=Corpus Fontium Historiae Byzantinae |isbn= |тираж= |ref= }}</ref> — [[Малазгирталда къеркьей (1071)|Малазгирталда къеркьей]] (''Маназкерт, Манзикерт'', [[Эрменистан (тарихияб икълим)|тарихияб Эрменистаналъул]] шагьар, гьанже Туркиялъул бакъбаккул рахъалда бугеб [[Муш (ил)|Муш]] икълималда бугеб). [[Алп-Арслан]]ил бетІерлъиялда гъоркь [[Селжукал|туркал-селжуказ]] къвинаруна византиялъулал ва асирлъуде восана византиялъул император [[Роман IV Диоген]].

== Халкъ ==
{{main|Туркиялъул халкъал}}
[[Файл:Ankara'nın Oyları.jpg|thumb|[[Туркал]]]]
Пачалихъалъул аслияб халкълъун ккола — [[туркал]]. [[ГІусманиязул пачалихъ|ГІусманиязул]] заманалда турказ жододего абулаан "гІусманиял" абун ({{lang-tr|Osmanlı}}).

1927 соналъ тІобитІараб тІоцебесеб халкъалъул хъвай-хъвагІаялда рекъон, Туркия жумгьурияталда гІумру гьабулеб букІун буго {{num|13464564|чияс}}<ref name="автоссылка1">{{cite web |url=https://ekurd.net/mismas/articles/misc2012/9/turkey4166.htm |title=Over 22.5 million Kurds live in Turkey, new Turkish statistics reveal |publisher=ekurd.net |accessdate=2017-01-02 |lang=en |archive-date=2020-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200411050548/https://ekurd.net/mismas/articles/misc2012/9/turkey4166.htm |url-status=dead }}</ref>, гьездаса {{num|2323359|[[курдал]]}}<ref name="автоссылка1" />, {{num|376000|[[эрмениял]]}}, черкесал, босниял ва и цогидалги.

Кинго улкаялда тІобитІана 12 халкъалъул хъва1-хъвагІай. [[1927 сон]]алдаса бахъун Туркиялъул халкъалъул къадар цІикІкІана 4,4 нухалъ, гІицІго [[1950]] - [[1985 сон]]азда жаниб — 2,5 нухалъ. 2009 соналъ Туркиялъул халкъалъул къадар бахана 72,6 млн чиясде, халкъалъул гъунки 88 чи щибаб км², шагьаразда гІумру гьабулезул бутІа 75,5 %, 15 соналдаса рорчІарал хъвазе-цІализе лъалезул бутІа 88,1 %<ref>[http://lwowich.ucoz.ru/statja_pro_turcija.pdf Турция между западом и Востоком] В. Л. Мартынов, И. Е. Сазонова, 2011</ref>.

Туркиялъул ракьазда цокІалаб гуреб куцалда рикь-рикьун руго халкъал. Бищунго гъункун халкъал руго [[Мармар ралъад|Мармар]] ва [[ЧІегІер ралъад|ЧІегІер]] ралъадазул рагІаллъабазда, ва гьединго [[Эгей ралъад|Эгей ралъдал]] рагІалдехун кколел мухъаздаги. Бищунго халкъ ризаб шагьарлъун ккола — [[Истамбул]], бищун гІадамал дагьаб мухълъун ккола — [[Хаккяри (ил)|Хаккяри]].

=== Эрменал ===
[[Эрменал]] — ккола Туркиялъул [[аслиял халкъал|аслияб халкълъун]], гьез гьабула [[насранияб дин]] ва [[эрменал хъвехъи|эрменал хъвехъилалда]] цебе гьел гІумру гьабун рукІана тарихияб [[БакътІерхьул Эрменистан]]алъул ракьазда ва [[Киликия]]лда. XX гІасруялдаса цебе Туркиялъул ракьазда гІумру гьабун рукІарал эрменазул къадар бахунеб букІана 3 000 000 цІикІкІун эрменав<ref>[http://www.aniarc.am/2015/04/04/the-pre-1895-censuses-in-ottoman-empire/ The Pre-1895 Censuses in Ottoman Empire &#124; Aniarc]</ref>.

=== Сирянал ===
[[Сирянал]] — ккола [[насранияб дин]] гьабулеб Туркиялъул [[аслиял халкъал|аслияб халкълъун]]. Жакъасеб Туркиялъул къиблаябгун-бакъбаккул рахъалдехун, Сириялъулгун ГІиракъалъул гІорхъабазда, XX гІасруялъул авалалда гІумру гьабун рукІана нус аза-азар [[сирянал|сиряназ]], гьесздаса 500 000 цІикІкІун чи чІвана [[ТІоцебесеб дунялалъул рагъ|тІоцебесеб дунялалъул рагъул]] заманаялъ<ref>The Armenian Genocide: Wartime Radicalization Or Premeditated Continuum — Page 272 edited by Richard Hovannisian</ref><ref>[http://commdocs.house.gov/committees/intlrel/hfa28430.000/hfa28430_0f.htm The Plight of Religious Minorities: Can Religious Pluralism Survive? — Page 101 by United States Congress]</ref>. ЧІаго хутІарал сирянал дунялалда рикь-рикьун ана. [[Хаккяри (ил)|Хаккяри]] икълималъул тІолго халкъалдаса сиряназул къадар букІана 43,7 %. Гьел дунялалда рикь-рикьун аралдаса хадуб гьезул минабахъе рахъана курдал. 

=== Грекал ===
[[Грекал]]ги ккола [[насранияб дин]] гьабулеб Туркиялъул [[аслиял халкъал|аслияб халкълъун]]. БатІи-батІиял баяназда рекъон, ТІоцебесеб дунялалъул рагъда цебе, жакъасеб Туркиялъул ракьалда гІумру гьабун букІана 2,7 млн. гІунтІарав [[грекал|грекас]]<ref name="komep">{{cite web |url = https://www.komep.gr/2000-teyxos-3/mikrasiatikh-katastrofh-80-xronia-apo-th-synthhkh-ton-sebron |deadlink = yes |title = ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ — 80 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΩΝ ΣΕΒΡΩΝ |accessdate = 2019-11-29 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20180416145131/https://www.komep.gr/2000-teyxos-3/mikrasiatikh-katastrofh-80-xronia-apo-th-synthhkh-ton-sebron |archivedate = 2018-04-16 }}</ref><ref>{{тІехь|автор=Stanford J. |бетІер=History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Vol. 2|239—241}}</ref>. Жакъасеб Турциялда гІумру гьабун руго гІураб къадаралъул [[Грекал-бусурбаби|бусурманал греказ]].

=== Курдал ===
[[Курдал]] — жинца аслияб куцалда [[ислам]] гьабулеб, иранмацІазул халкъ.
1927 соналъул халкъазул хъвай-хъвагІаялда рекъон Туркиялда рукІана 2 323 359 курдав <ref name="автоссылка1" />.
[[Файл:Whirlingdervishes.JPG|thumb|right|Ххенолел [[дервиш]]ал]]
Туркяилад гІемерал соназ, цогидал халкъал турказде сверизабиялъул политика билълъинабулеб букІана. Гьединлъидал, гІага-шагарго миллатазул къадар рикІкІинцин цІакъ захІматаб букІуна. БатІи-батІиял баяназда рекъон Туркиялда ругел курдазул къадар бахуна 10-ялдаса 23 % улкаялъул кинабниги халкъалъул къадаралдаса<ref>{{cite web|title=Turkey - Kurds|url=https://minorityrights.org/minorities/kurds-2/|website = World Directory of Minorities and Indigenous Peoples|accessdate=2017-10-08|lang = en}}</ref>. 8,13 миллион чи вуго курдазул Туркиялда (2014 соналъул баяназда рекъон<ref>{{cite web|url=http://www.ethnologue.com/language/kmr|title=Kurdish, Northern|accessdate=2016-05-03|archiveurl=https://archive.ph/20160503201306/http://www.ethnologue.com/language/kmr|archivedate=2016-05-03|url-status=live}}</ref>), ва аслияб куцалда гьез гІумру гьабулеб буго улкаялъул бакъбаккудахун.

=== Крималъул татарал ===
Туркиялда гІумру гьабун буго гІураб къадар крималъул татараз (гІага-шагарго 500 000 - 5 миллионалде щвезегІан)<ref name="iccrimea">[http://www.iccrimea.org/scholarly/jankowski.html Crimean Tatar population in Turkey]</ref>, гьезул аслияб бутІаялъ Туркиялде гьижра гьабуна Россиялъул империялда гъорлъе Крим цІцІаралдаса хадуб, ва гьижра гьаби гьоркьоса къотІичІого цебе инеб букІана XVIII, XIX ва XX гІасрабазда.

=== Кавказалъул халкъал ===
ЦІкІкІараб къадар [[Хьундасеб Кавказ|Шималияб Кавказалъул]] халкъазулги буго Туркиялда (аслияб куцалда гьел ккола, [[Кавказалъул рагъ|Кавказалъул рагъдаса]] хадуб гІурусаз жодорго ватІаназдаса гочинарурал гІадамазул наслаби) — гьезде киназдего турказ гІаммаб куцалда черкесалин абула. Гьездаса руго [[адыгеял|адигал]], [[абазаял|абазинал]], [[абхазал]], [[нугъаял]], [[карачаял]] ва [[балкарал]], [[Дагъистаниял|дагъистаналъул халкъал]] ва хасго [[Турциялъул магIарулал|магIарулал]], [[ингушал|гъалгъаял]], [[гьириял]] ва [[буртиял|чачанал]]. Гьезул гІаммаб къадар бахуна 3 миллион чиясде<ref>{{cite web|title=Turkey - Caucasians|url=https://minorityrights.org/minorities/caucasians/|website = World Directory of Minorities and Indigenous Peoples|accessdate=2017-10-08|lang = en}}</ref>.

=== Туркал ===
[[Туркал]] — ккола Туркиялъул аслияб ва бищун рикІкІен цІикІкІараб миллатлъун. Гьел кІалъала [[Алтаялъул мацІал|алтаялъул мацІазул хъизаналдаса]] [[Тюрказул мацІал|тюрказул гІаркьелалда]] гъорлъе унеб [[Огъузазул мацІ|огъуз къокъаялъул]] мацІалда ва гьез гьабула [[ислам]] дин. Турказул умумул ккола — [[огъузал]], гьелги рачІана жакъасеб Туркиялъул централияб бутІаялде XI гІасруялъул бакьулъ, жакъасеб [[Хъазахъистан]]алъул ракьазда букІараб тарихияб [[Огъузазул пачалихъ]]алдасан. 1453 соналъул 29 маялъ турказ греказухъа бахъана Константинопол (гьанжесеб Истамбул).

1927 соналъ Туркиялда гІумру гьабун букІана 13 464 564 чияс, гьезул цІикІкІунисел рукІана туркал. Жакъасеб Туркиялда халкъалъул къажар бахуна 80 000 000 чиясде, гьесдаса 50 000 000 - 59 000 000 чияс жалго туркаллъун рикІкІунел руго (62 % - 74 %)<ref>{{cite web|author=Milliyet|title=55 milyon kişi 'etnik olarak' Türk|url=http://www.milliyet.com.tr/2007/03/22/guncel/agun.html|accessdate=2011-07-21}}</ref><ref name="KONDA">KONDA Research and Consultancy, {{cite web |title = Social Structure Survey 2006 |url = http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ttya_en.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20101030040406/http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ttya_en.pdf |archivedate = 2010-10-30 |deadlink = yes }}</ref><ref>{{cite web|author=Library of Congress – Federal Research Division|title=Country Profile: Turkey|url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Turkey.pdf|accessdate=2010-02-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181225063603/https://www.loc.gov/collections/country-studies/about-this-collection/|archivedate=2018-12-25|url-status=хвараб}}</ref><ref>{{cite web|author=CIA|title=The World Factbook|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html|accessdate=2011-07-27|archive-date=2017-09-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20170920072149/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html|url-status=хвараб}}</ref>

Динияб рахъалъ туркал — ккола бусурбабилъун (чІикІкІунисеб бутІа — хІанапил мазгьабалъул суниял, дагьаб — [[гІалевиял]]).

=== Цоги халкъал ===
ТІадехун рехсарал халкъаздаса батІаго, аслияб куцалда Туркиялъул къиблаябгун-бакъбаккул рахъалдехун гІумру гьабун руго миллионалде гІезе рекІарал [[гІарабал|гІарабаца]]. [[Лазал|Лазазги]] [[хемшинал|хемшиназги]] гІумру гьабун буго аслияб куцалда ЧІегІер ралъдал бакъбаккул рагІаллъабазда. Гьединго улкаялда гІумру гьабун руго [[албанал]], [[хъузхъул|гуржиял]], [[Къажарал|падарал]], [[узбекал]], [[татарал]] ва цогиги гІемерал миллатазул вакилзаби

Туркиялда гьоркьоса къотІичІого гІумру гьабун буго чанго азарго [[ГІурусал|гІурусас]].

== Шагьарал ==
{{main|Туркиялъу шагьарал}}
2014 соналъ Туркиялда букІана 1 млн чиясдаса цІикІкІун чияс гІумру гьабулеб ичІго шагьар.
{| class="wikitable sortable" style="float:left; margin-left:1em;"
|+
|-
! Шагьар !! Халкъалъул<br /> къадар
|-
! style="text-align: left"|[[Истамбул]]
| style="text-align:right;"|13 710 512
|-
! style="text-align: left"|[[Анкара]]
| style="text-align:right;"|4 630 735
|-
! style="text-align: left"|[[Измир]]
| style="text-align:right;"|3 401 994
|-
! style="text-align: left"|[[Бурса]]
| style="text-align:right;"|2 100 000
|-
! style="text-align: left"|[[Адана]]
| style="text-align:right;"|1 636 229
|-
! style="text-align: left"|[[Газиантеп]]
| style="text-align:right;"|1 438 373
|-
|}
{| class="wikitable sortable" style="float:left; margin-left:1em;"
|+
|-
! Шагьар !! Халкъалъул<br /> къадар
|-
! style="text-align: left"|[[Кония]]
| style="text-align:right;"|1 107 886
|-
! style="text-align: left"|[[Анталия]]
| style="text-align:right;"|1 073 794
|-
! style="text-align: left"|[[Кайсери]]
| style="text-align:right;"|1 004 276
|-
! style="text-align: left"|[[Диярбакир]]
| style="text-align:right;"|920 366
|-
! style="text-align: left"|[[Мерсин]]
| style="text-align:right;"|915 703
|-
! style="text-align: left"|[[Эскишехир]]
| style="text-align:right;"|659 924
|-
|}
{{clear}}

Халкъалъул къадаралгун шагьарал:
* [[Файл:Red pog.svg|22px]] — 10 000 000 цІикІкІун чи вугел.
* [[Файл:Orange pog.svg|19px]] — 2 000 000 - 5 999 999 чи вугел.
* [[Файл:Yellow pog.svg|17px]] — 1 000 000 - 1 999 999 чи вугел.
* [[Файл:Green pog.svg|14px]] — 800 000 - 999 999 чи вугел.
* [[Файл:Blue pog.svg|10px]] — 500 000 - 799 999 чи вугел.
* [[Файл:Purple pog.svg|8px]] — 300 000 - 499 999 чи вугел.
<center>
{{БакІКарта+|Турция|width=1100|float=|caption=300 азр. цІикІкІун чияс гІумру гьабулел Туркиялъул шагьарал.|places=
{{БакІКарта~|Турция|lat_deg=41|lat_min=00|lon_deg=28|lon_min=57|background=|mark=red pog.svg|marksize=22|label_size=100|position=top|label='''[[Истамбул]]'''}}
{{БакІКарта~|Турция|lat_deg=39|lat_min=52|lon_deg=32|lon_min=52|background=|mark=orange pog.svg|marksize=19|label_size=100|position=right|label='''[[Анкара]]'''}}
{{БакІКарта~|Турция|lat_deg=38|lat_min=26|lon_deg=27|lon_min=09|background=|mark=orange pog.svg|marksize=19|label_size=100|position=right|label='''[[Измир]]'''}}
{{БакІКарта~|Турция|lat_deg=40|lat_min=11|lon_deg=29|lon_min=04|background=|mark=orange pog.svg|marksize=19|label_size=100|position=bottom|label='''[[Бурса]]'''}}
{{БакІКарта~|Турция|lat_deg=37|lat_min=00|lon_deg=35|lon_min=19|background=|mark=yellow pog.svg|marksize=14|label_size=100|position=top|label='''[[Адана]]'''}}
{{БакІКарта~|Турция|lat_deg=37|lat_min=04|lon_deg=37|lon_min=23|background=|mark=yellow pog.svg|marksize=14|label_size=100|position=bottom|label='''[[Газиантеп]]'''}}
{{БакІКарта~|Турция|lat_deg=37|lat_min=52|lon_deg=32|lon_min=29|background=|mark=yellow pog.svg|marksize=14|label_size=100|position=right|label='''[[Кония]]'''}}
{{БакІКарта~|Турция|lat_deg=36|lat_min=54|lon_deg=30|lon_min=41|background=|mark=yellow pog.svg|marksize=14|label_size=100|position=top|label='''[[Анталия]]'''}}
{{БакІКарта~|Турция|lat_deg=38|lat_min=44|lon_deg=35|lon_min=29|background=|mark=yellow pog.svg|marksize=14|label_size=100|position=right|label='''[[Кайсери]]'''}}
{{БакІКарта~|Турция|lat_deg=36|lat_min=48|lon_deg=34|lon_min=37|background=|mark=green pog.svg|marksize=14|label_size=100|position=left|label='''[[Мерсин]]'''}}
{{БакІКарта~|Турция|lat_deg=37|lat_min=54|lon_deg=40|lon_min=14|background=|mark=green pog.svg|marksize=14|label_size=100|position=top|label='''[[Диярбакир]]'''}}
{{БакІКарта~|Турция|lat_deg=39|lat_min=48|lon_deg=30|lon_min=31|background=|mark=blue pog.svg|marksize=10|label_size=100|position=right|label='''[[Эскишехир]]'''}}
{{БакІКарта~|Турция|lat_deg=41|lat_min=17|lon_deg=36|lon_min=19|background=|mark=blue pog.svg|marksize=10|label_size=100|position=bottom|label='''[[Самсун]]'''}}
{{БакІКарта~|Турция|lat_deg=37|lat_min=46|lon_deg=29|lon_min=05|background=|mark=purple pog.svg|marksize=8|label_size=75|position=right|label='''[[Денизли]]'''}}
{{БакІКарта~|Турция|lat_deg=37|lat_min=09|lon_deg=38|lon_min=47|background=|mark=purple pog.svg|marksize=8|label_size=75|position=right|label='''[[Шанлиурфа]]'''}}
{{БакІКарта~|Турция|lat_deg=40|lat_min=47|lon_deg=30|lon_min=24|background=|mark=purple pog.svg|marksize=8|label_size=75|position=right|label='''[[Адапазари]]'''}}
{{БакІКарта~|Турция|lat_deg=38|lat_min=04|lon_deg=38|lon_min=01|background=|mark=purple pog.svg|marksize=8|label_size=75|position=right|label='''[[Малатия]]'''}}
{{БакІКарта~|Турция|lat_deg=37|lat_min=35|lon_deg=36|lon_min=57|background=|mark=purple pog.svg|marksize=8|label_size=75|position=right|label='''[[Кахраманмараш]]'''}}
{{БакІКарта~|Турция|lat_deg=39|lat_min=54|lon_deg=41|lon_min=16|background=|mark=purple pog.svg|marksize=8|label_size=75|position=top|label='''[[Эрзурум]]'''}}
{{БакІКарта~|Турция|lat_deg=41|lat_min=00|lon_deg=39|lon_min=44|background=|mark=purple pog.svg|marksize=8|label_size=75|position=bottom|label='''[[Трабзон]]'''}}
{{БакІКарта~|Турция|lat_deg=38|lat_min=30|lon_deg=43|lon_min=25|background=|mark=purple pog.svg|marksize=8|label_size=75|position=bottom|label='''[[Ван]]'''}}
{{БакІКарта~|Турция|lat_deg=37|lat_min=53|lon_deg=41|lon_min=08|background=|mark=purple pog.svg|marksize=8|label_size=75|position=right|label='''[[Батман]]'''}}
{{БакІКарта~|Турция|lat_deg=38|lat_min=40|lon_deg=39|lon_min=13|background=|mark=purple pog.svg|marksize=8|label_size=75|position=right|label='''[[Элазигъ]]'''}}
{{БакІКарта~|Турция|lat_deg=40|lat_min=45|lon_deg=29|lon_min=56|background=|mark=purple pog.svg|marksize=8|label_size=75|position=bottom|label='''[[Измит]]'''}}
{{БакІКарта~|Турция|lat_deg=38|lat_min=38|lon_deg=27|lon_min=25|background=|mark=purple pog.svg|marksize=8|label_size=75|position=top|label='''[[Маниса]]'''}}
{{БакІКарта~|Турция|lat_deg=39|lat_min=45|lon_deg=37|lon_min=01|background=|mark=purple pog.svg|marksize=8|label_size=75|position=right|label='''[[Сивас]]'''}}
{{БакІКарта~|Турция|lat_deg=40|lat_min=48|lon_deg=29|lon_min=26|background=|mark=purple pog.svg|marksize=8|label_size=75|position=top|label='''[[Гебзе]]'''}}
}}</center>

== Административияб бикьи ==
{{main|Туркиялъул административияб бикьи}}
[[Файл:Региональное деление Турции.png|thumb|Туркиялъул икълимал]]
Туркия бикьула 81 илалде<ref>{{БРЭ|статья   = Турция|ссылка   = https://bigenc.ru/geography/text/4211458}}</ref><ref>{{ТІехь:Географиял цІаразул къамус|с=6}}</ref> (икълимазде, гьелъул бакІалда цебе хІалтІизабулаан вилайет абураб рагІи). Щибаб илги бикьула мухъазде (илче-язде, [[Турк мацІ|тур.]] ilçe), 2007 соналъ Туркиялда букІана 923 мухъ (илче). Илалъул административияб центр букІуна централияб мухъалда (илчеялда - merkez ilçe). 

Илалъул сиясиял ишал тІоразе тІадтарасул хъулухъалда цІар буго губернатор (vali), гьевги вихьизавула хІукуматалъ. Губернаторасул чІолеб бакІалде абула вилайет (vilayet).

Росдал магІишаталъул суалал тІорала муниципалитеталъул бетІерас (büyükşehir belediyesi başkanı), гьевин абуни вищула халкъалъ. Мухъазулги (илчеязулги) руго муниципалитетал (belediye) гьезда тІадтаразул хъулухъалде абула мэр-абун (belediye başkanı).

== Сиясияб гІуцІи ==
Къанунал рахъулеб къуват буго цопалатаялъул парламенталъул кодоб — [[Турциялъул тІадегІанаб миллияб мажлис|ТІадегІанаб миллияб мажлисалъухъ]] (''Büyük Millet Meclisi''), жибги гІуцІун бугеб 600 депутатасдасан, жалги рищулел 5 сонил болжалалда (2007 сон щвезегІан рищулаан — 7 сонил болжалалда) халкъиял рищияздалъун. Цеве пачалихъалъул бетІер — [[Туркиялъул президент|Республикаялъул президент]] (''Cumhurbaşkanı''), вищулаан ТІадегІанаб миллияб мажлисалъ 7 сонил болжалги цІан, гьес тІубазабулаан гІицІго вакиллъиялъул хІалтІаби. 
[[Файл:Turkish protesters in Istanbul.jpg|thumb|[[Турциялда рагъулаб инкъилаб гьабизе хІалбихьи (2016)|Инкъилабалда данде рахъарал туркал]] 2016 сон]]
ХІукму билълъинабиялъул къуват букІана Министерлъиялъул Советалъухъ (''Bakanlar Kurulu'') [[Туркиялъул бетІерав-министр|бетІерав министрасул]] (''Başbakan'') нухмалъиялда гъоркь. Гьединлъидал пачалихъалда цІикІкІунисел ихтиярал рукІана бетІерав-министерасухъ. ХІукму билълъинабиялъул ва къанунал рахъиялъул къуватазда тІад халкквей гьабула [[Конституциялъул Диван]]алъ (''Anayasa Mahkemesi''), жибги гІуцІун бугеб, президентас рихьизарурал, 11 даимав ва 4 хисулел членаздасан. Председателем Конституциялъул Диваналъул председателлъун (2007 соналъул октябралдасан бахъун) вуго Хашим Килич<ref>[http://www.hurriyetdailynews.com/n.php?n=constitutional-court-president-expresses-clear-conscience-over-dtp-ban-2009-12-14 Constitutional Court president has 'clear conscience' over DTP ban]{{ref-en}}</ref><ref>{{cite web |url = https://www.anayasa.gov.tr/general/icerikler.asp?contID=249&curID=52&menuID=43 |title = Персональная страничка председателя Конституционного Суда Турции  |lang = tr  |archiveurl = https://web.archive.org/web/20071228182620/http://www.anayasa.gov.tr/general/icerikler.asp?contID=249&curID=52&menuID=43 |archivedate = 2007-12-28 }}</ref>.

[[2007 сон]]алъул 21 октябралда Туркиялда тІобитІана билъанхъизабулеб бугеб конституциялда рекъезариял гьариялъул [[Туркиялда конституциялъул референдум (2007)|референдум]]. Гьел рекъезариязул хІасилалда хисизабуна президент вищулеб къагІида, гьесул ихтиярал ва гьесие лъураб болжал, гьединго парламенталъул ихтияразул болжалги. 1982 соналъ лъураб конституциялда рекъон пачалихъалъул бетІер — президент — вищулаан парламенталъ. Президент вищулаан 7 сонил болжалги цІан ва кІиабизе вищизе ихтиярги букІинчІо. ЦІиял тІаде рачІарал рекъезариязда рекъон, улкаялъул бетІер вищула тІолго халкъалъул рищияздалъун 5 сонил болжалалда ва гьесие рес буго цоги цо болжалалъ вачІине ришиял гьаризе. Парламенталъул рищиял гьарула 4 сонида жаниб цо нухалъ.

Жакъа Туркиялъул бетІерлъиялда буго консервативияб (цІиябщиналда данде чІараб) [[РитІухълъиялъул ва цебетІеялъул партия (Турция)|РитІухълъиялъул ва цебетІеялъул партия]].

2017 соналъул 16 апрелалъ Туркиялда тІобитІана конституциялда хиса-басиял гьариялъул референдум, гьелъул хІасилалда президентасул ихтиярал цІикІкІинаруна, парламенталда бакІал цІикІкІинаруна ва бетІерав-министрасул хъулухъ хвезабуна. Гьел рекъезариязул рахъ ккун гьаракь кьуна 51,41 %, данде рахъана 48,59 %. Туркия лъугьана [[президентлъиялъул низам|президентлъиялъул республикалъун]]<ref>[https://www.vesti.ru/doc.html?id=2878350]{{ref-de}}</ref>.

== КъватІисеб сиясат ==
{{Main|Туркиялъул къватІисеб сиясат}}
[[Файл:Dilma Rousseff joins other leaders at the group photo of the 2015 G-20 Antalya Summit.jpg|thumb|[[Анталиялда G20-ялъул саммит (2015)|Анталиялда G20-ялъул саммит]], 2015]]

[[2000 сон]]алъ Туркиялъул Республикаялъе щвана пачалихъ — кандидат абураб официалияб статус [[Европаялъул цолъи|Евроцолъиялъе]] членлъун лъугьине. Туркия ккола [[Шималиябгун-атлантикияб къотІиялъул организация|НАТОялъул]] членлъун [[1952 сон]]алдасан байбихьун.

Америкаялъул эксперт Фион Хиллица загьир гьабулеб буго, БакътІерхьуда бачІеб, икълималда кІвар бугеб пачалихъ бугин Туркия абун, цо чанго шималиябгун-атлантикиял гІуцІабазда гъорлъ гьеб букІанигицин<ref>[https://ria.ru/world/20141213/1038065855.html Brookings Institution: действия Запада не застали Россию врасплох] // РИА Новости, 13.12.2014</ref>. Жиндирго гІорхъабазда сверухъ ругел пачалихъазда гІемерал ишкалаби ругониги, Туркиялда бажарана кІудияб экономикиял ресал гІуцІун ва гьелъ жигара бахъулеб буго цебе букІараб гІусманияб пачалихъалъул гІатІилъабазда цебехъан-пачалихълъун букІине<ref>[https://www.lragir.am/index/rus/0/comments/view/45378 Отношение США к политике Турции на Кавказе] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170704165110/http://www.lragir.am/index/rus/0/comments/view/45378 |date=2017-07-04 }} // lragir.am</ref>.

[[Кавказ]]алъул икълим ккола — Туркиялъул къватІисеб сиясаталъул кІвар бугел пунктаздаса цояблъун. Туркиялъул къватІисел ишазу министр [[Мевлют Чавушоглу]]ца кьураб баяналда рекъон, Туркиялъ жигара бахъулеб буго цоцадарарал рукІине Кавказалъул пачалихъалгун<ref>[http://armtoday.info/default.asp?Lang=_Ru&NewsID=74994 Кавказу отводится значительное место в системе международных отношений] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130620214652/http://armtoday.info/default.asp?Lang=_Ru&NewsID=74994 |date=2013-06-20 }} // ARMENIA Today</ref>.

=== Туркия ва Евроцолъи ===
Гьаб заманаяляда Туркиялъ [[Европаялъул цолъи|Евроцолъиялъулгун]] гьарулел руго кІалъа-ралъаял, Туркияги европаялъул сиясиябгун-экономикияб гІуцІиялда гъорлъе лъугьине.

== Маданият ==
{{main|Туркиялъул маданият}}

=== Дин ===
[[Файл:Haga Sofia RB1.jpg|thumb|250px|Сардилъ гвангъизабураб [[Айя София]]]]
{{main|Туркиялда динал}}
Къануналда рекъон Туркиялда динал пачалихъалдаса батІа гьарун руго ва улкаялъул живав чиясе бокьараб дин гьабизе ихтияралги кьун руго. Улкаялъул цІикІкІунисеб халкъалъ гьабула исламияб дин ва гьел ккола [[хІанапил мазгьаб]]алъул гІадамаллъун. Гьединго гІорхъолъа ун машгьурал руго батІи-батІиял [[тІарикъат]]ал. Аслияб куцалда машгьурал тІарикъатал руго [[Накъшубандияб тІарикъат|накъшубандияб]] ва [[Мевлеви тІарикъат|мевлеви]] тІарикъатал. Руго Туркиялда шапигІил мазгьабалъул гІадамалги, гІемерисел [[курдал]] ккола гьел. ГІемераб къадар мажгитазулги буго улкаялда — 78 000 мажгит.

== Экономика ==
{{main|Туркиялъул экономика}}
Улкаялъул экономикаялдаса промышленносталъ ккола 28 %, [[Росдал магІишат|росдал магІишаталъ]] — 15 %, минаби раялъ — 6 %, халкъалъе гьарулел хъулухъаз — 51 %.

2018 соналъ Туркиялъ ккуна дуниялалда 18 бакІ экономикаялъул гучалъул рахъалъ.

2020 соналъул 1 январалдасан байбихьун, Туркиялда хІалтІул харжалъе чІезабураб бищун дагьаб къадар ккола 2943 туркиялъул лир (брутто) ([[€]]442,17) ва 2324,70 туркиялъул лир (нетто) ([[€]]349,17).<ref>[https://qha.com.tr/haberler/turkiye-de-2020-yili-asgari-ucret-rakami-belli-oldu/136487/]{{Хвараб регӀел|date=December 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>[https://www.dailysabah.com/business/2019/12/26/minimum-wage-increases-15-to-tl-2324-workers-unions-not-satisfied]</ref><ref>[http://www.hurriyetdailynews.com/national-monthly-minimum-wage-increases-to-2-324-turkish-liras-150328]</ref><ref>[https://www.aa.com.tr/en/economy/turkey-to-raise-minimum-wage-15-in-2020/1684813]</ref><ref>[http://www.milliyet.com.tr/gundem/asgari-ucret-2020-belli-oldu-bakan-selcuktan-son-dakika-asgari-ucret-ve-agi-zam-orani-aciklamasi-6109789]</ref>

=== Транспорт ===
Улкаялда руго чанго гьавамухъал, жанисел ва халкъаздагьоркьосел рорженал гьарулел. ЦІикІкІараб къадар туристазул букІиналъ, Туркиялда цІакъ цебе тІураб система буго гІаммаб транспорталъул — автобусазул хьури ва метро (1996 соналдаса бахъун). Гьединго руго чанго порталги, маххул нухазул хьури ва нартгун газ бачиналъул хьураби.

=== Туризм ===
{{main|Туркиялда туризм}}
Турциялда цІакъго цебе тІун буго [[Туризм|туризмаялъул]] хъулухъал и инфраструктура. Гьеб бараб буго ралъдал курортал рукІиналда ва машгьурал гьайбатал бакІал гІемер рукІиналда.

=== КъватІисеб бича-хиси ===
2017 соналъ<ref>{{Cite web |title=Турция на справочнике внешней торговли The Observatory of Economic Complexity |url=https://oec.world/ru/profile/country/tur/ |access-date=2020-02-20 |archive-date=2019-08-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190819075104/https://oec.world/ru/profile/country/tur/ |url-status=хвараб }}</ref> Туркиялъ ккуна 27-еб бакІ къватІисеб бича-хисияьлъул къадаралъул рахъалъ, къватІисел пачалихъазе гьабураб бича-хисиялъул (экспорт) къимат бахана $166 миллиардалде, къватІисан жанибе бачІараб (импорт) - $214 миллиардалде.

== Рагъул къуватал ==
{{main|Туркиялъул рагъул къуватал}}
Туркиялъул рагъул къуватал ({{lang-tr|Türk Silahlı Kuvvetleri}}) ккола — эркенлъи, лъидагобангутІи ва улкаялъул ракьазул кІибикьичІолъи цІунизе цойиде ракІарарал аскарал. 2006 соналъ кьурал баяназда рекъон туркиялъул армиялъул рикІкІен бахуна 514,85 азр. аскариясде<ref>{{cite web |url=http://csis.org/files/media/csis/pubs/060626_asia_balance_powers.pdf |title=The Asian Conventional Military Balance in 2006: Overview of major Asian Powers |accessdate=2010-02-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100210124235/http://csis.org/files/media/csis/pubs/060626_asia_balance_powers.pdf |archivedate=2010-02-10 |deadlink=yes }}</ref>.


== Иццал ва мугъчӀваял ==
{{хӀужаби|2}}

{{Навигация
 |Тема         = Турция
 |Портал       = Турция
 |Викикъамус   = Турция
 |ВикитӀехь    = 
 |Викицитата   = Категория:Турция
 |Викимактаб   = Турция
 |Викитайпаби  = 
 |Викихарбал   = Категория:Турция
 |Викидалил    = Турция
 |Метавики     = Category:Turkey
 |Проект       = 
}}
* [http://ru.forsecurity.org/что-такое-турция Что такое Турция?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161221160107/http://ru.forsecurity.org/%D1%87%D1%82%D0%BE-%D1%82%D0%B0%D0%BA%D0%BE%D0%B5-%D1%82%D1%83%D1%80%D1%86%D0%B8%D1%8F |date=2016-12-21 }}
* [http://turkishnews.ru/ Новости Турции.ru] — Крупнейший информационно-новостной портал о Турции на русском языке
* [[Сычева, Лидия Андреевна|Лидия Сычева.]] [http://www.naslednick.ru/articles/travel/travel_30.html Путь к Босфору]

{{Турция темабаздалъун}}
{{Европа}}
{{Азия}}

{{Балканалъул бащадаб чІинкІтллъиялъул пачалихъал}}
{{Ракьдагьоркьосеб ралъдал рагІалда ругел пачалихъал}}
{{ЧІегІер ралъдал рагІалда ругел пачалихъал}}
{{G20}}
{{НАТО}}

[[Категория:Турция| ]]
[[Категория:НАТОялъул пачалихъал]]
[[Категория:Тюрказул пачалихъал]]