Платон гьумералъул иццухъ ралагьизе

{{Infobox philosopher
| era              = [[НекӀсияб Грекиялъул философия]]
| image            = Plato Silanion Musei Capitolini MC1377.jpg
| caption          = Портретияб [[Буст (скулптура)|буст]] (румаб копия)  {{circa|370&nbsp;НЩ}}
| name             = Платон
| native_name ={{lang-grc-gre|Πλάτων}}
| birth_date       = 428/427 or 424/423 BC
| birth_place      = [[Классикиял Атенай|Атенай]], [[НекӀсияб Грекия|Грекия]]
| death_date       = 348/347 НЩ ({{circa|80}} сон)
| death_place      = Атенай, Грекия
| school_tradition = [[Платонилаб Академия]]
| notable_students = [[Аристотел]]
| main_interests   = 
[[Платонилаб эпистемология|Эпистемология]], [[Метафизика]]<br>
[[Платонил политикияб философия|Политикияб философия]]<br>
| notable_works    = 
{{Flatlist}}
* ''[[Эвтифрон]]''
* ''[[Апология (Платон)|Апология]]''
* ''[[Критон]]''
* ''[[Файдон]]''
* ''[[Менон]]''
* ''[[Протагор (диалог)|Протагор]]''
* ''[[Горги (диалог)|Горги]]'' 
* ''[[Симпосий (Платон)|Симпосий]]''
* ''[[Файдр (диалог)|Файдр]]''
* ''[[Парменид (диалог)|Парменид]]''
* ''[[Теайтет (диалог)|Теайтет]]''
* ''[[Республика (Платон)|Республика]]''
* ''[[Тимай (диалог)|Тимай]]''
{{Endflatlist}}
| notable_ideas    = 
[[Нохъодул аллегория]] <br>
[[Кардиналиял лъикӀлъаби]] <br>
[[ЛъикӀалъул формаби]] <br>
[[Формабазул теория]] <br>
[[РухӀалъул платонилаб теорияl|РухӀул рикьи]] <br>
[[Платоникияб рокьи]] <br>
[[Платоникиял къвакӀелал]] <br>
[[Атлант]] <br>
| influences       = 
{{Flatlist}}
* [[Питагор]]
* [[Гьераклит]]
* [[Парменид]]
* [[Сократ]]
{{Endflatlist}}
| influenced       = {{longitem|[[Платонизм]], [[Аристотелианизм]], [[Гьелленистикияб философия]], [[Гностикизм]], [[Гьерметикизм]], [[Неоплатонизм ва христианлъи|Христианияб философия]], [[Исламияб философиялда платонизм|Исламияб философия]], [[Бизантиялъулаб философия]]
}}}}
'''Платон''' ({{lang-grc-gre|[[wikt:Πλάτων|Πλάτων]]}} {{transl|grc|Plátōn}}; 428/427 яги 424/423 – 348/347 НЩ) — некӀсияв [[Грекал|грек]] [[философ]], жив [[Атенай|Атеназда]] гьавурав [[НекӀсияб Грекия|НекӀсияб Грекиялъул]] [[Классикияб Грекия|классикияб периодалда]]. Атеназда Платоница кьучӀ лъуна [[Платонил Академия|Академиялъе]], философияб схолалъе; ва гьениб гьес малъулаан философиял доктринаби, жал хадур [[платонизм]] хӀисабалда лӀугьарал. Платон абураб цӀар букӀана криптоним, жиб къокъцӀаралдаса бачӀараб — гьев кӀигъуждулӀа гӀебав вукӀиналъилан рикӀкӀуна. [[Синопалдаса Диоген|Синопалдаса Диогеница]] цитатулев [[Милеталдаса Александер|Милеталдаса Александрида]] рекъон, гьесул цӀар букӀана '''Аристокл''', Аристонил вас, Коллит демалдаса ([[Коллит]] букӀана Атеназул цо къаралъи).<ref> [https://www.plato-dialogues.org/faq/faq005.htm Plato Dialogues org Frequently asked Questions: Plato's real name] </ref>

Платон вукӀана инноватор хъварал [[диалог|диалогазул]] ва философиялъул [[Диалектика|диалектикиял]] формабазул. Гьес рорхана проблемаби, жал хадур [[теоретикияб философия|теоретикияб философиялъеги]] [[практикияб философия|практикияб философиялъеги]] киналниги аслиял къарал лӀугьарал. Гьесул бищун кӀудияб нахъетел ккола Формабазул теория, жиндилӀ Платоница бихьизабун бугеб [[универсалиязул проблема]] тӀубай. 

Жиндирго малъухъан [[Сократ]]илаги, жиндирго цӀалдохъан [[Аристотел]]даги цадахъ, Платон ккола [[философиялъул тарих|философиялъул тарихалъул]] централияв фигуралъун.{{efn|"...философиялъул субъекталда, гӀемериселъ гьеб бичӀчӀухъе — этикиял, политикиял, [[метафизика|метафизикиял]] ва [[эпистемология|эпистемологиял]] суалазул дурусаб ва систематикияб цӀех-рехел, хасаб методaлдалъун алатгъинабураб — абизе бегьула гьесул ургъунбахълъун."<ref name="SEP">{{harvnb|Kraut|2013}}</ref><ref>{{cite encyclopedia|title=Plato and Aristotle: How Do They Differ?|encyclopedia=Britannica|url=https://www.britannica.com/story/plato-and-aristotle-how-do-they-differ}} "Платон (гӀ-ш. 428–гӀ-ш. 348 НЩ) ва Аристотел (384–322 НЩ) ккола гӀаммго рикӀкӀуна БакътӀерхьул философиялъул бищун кӀудиял фигурабилъун".</ref>}} Гьесул киналниги гӀадин мехцоял хӀалтӀабазде данде ккун, рикӀкӀуна, Платонил хӀалтӀаби рукӀахъе цӀунун хутӀанилан 2 400-ялдаса цӀикӀкӀун соналъ.<ref>Cooper, John M.; Hutchinson, D.S., eds. (1997): "Introduction."</ref> Гьезул популарлъи хисардулеблъун букӀун батаниги, Платонил асарал цӀалулаан ва лъазарулаан.{{sfn|Cooper|1997|p=vii}} [[Неоплатонизм]]алдасан Платоница гьединго кӀудияб асар гьабуна [[Христианияб философия|хринстианияб]] ва [[исламияб философия]]лде (мисалалъе, [[Ал-Фараби]]далъун). Гьанжесеб мехалда, [[Алфред Норт Вайтгьед]]ица мащгьурго абухъе: "Европияб философияб традициялъул бищун цӀодоргояб гӀаммаб характеризация буго гьеб Платонихъе баянкьелазул серияздалъун гӀуцӀун букӀин."{{sfn|Whitehead|1978|p=39}}

== Биография ==
Платонил цебесеб гӀумруялъул ва лъайщвеялъул хӀакъалъулӀ лъалеб жо буго цӀакъ дагьаб. Гьев вукӀана аристократикияб ва ссий бугеб хъизаналдаса.<ref name="DW">Diogenes Laërtius, ''Life of Plato'', III

• {{harvnb|Nails|2002|p=53}}

{{harvnb|Wilamowitz-Moellendorff|2005|p=46}}</ref> Платон гьавураб заман ва бакӀ мухӀканго лъалеб гьечӀо. НекӀсиял иццазда мугъчӀван, гьанжесел гӀалимзабаз рикӀкӀуна гьев Атеназда яги Айгиналда нилӀеде щвелалде 428{{sfn|Wilamowitz-Moellendorff|2005|p=46}} яги 423 соналъ гьавунилан.{{sfn|Nails|2002|p=246}} Жиндирго хӀакъалъулӀ биографияб информация Платоница дагьаб кьолеб буго жиндирго хӀалтӀабалӀ, амма цӀикӀкӀаниселъ гьес мухӀканлъиялъул гӀураб даражаялде рехсолел руго жиндирго гӀагарлъи, гьездаго гъорлӀ кӀиявго вацги, Адемант ва Главкон, жал Сократгун бахӀс гьабулел ругел ''Республикаялда''.{{sfn|Guthrie|1986|p=11}} Гьел ва цогидал регӀелаз рес кьола нилӀее Платонил [[хъизаналъул гъветӀ]] букӀахъинабизе.{{sfn|Kahn|1996|p=186}} Рес буго, Платон сапаралъ Италиялде, Сицилиялде, Египеталде ва Киренаялде щвей,{{sfn|McEvoy|1984}} кӀикъого сонил ригьда, Платоница кьучӀ лъуна философиялъул схолалъе, [[Платонилаб Академия|Академиялъе]], Атенал шагьаралда, Гьекадем яги Академ рохьил рацӀцoалъуда букӀараб ракьул бутӀаялда,{{sfn|Cairns|1961|p=xiii}} хадуб жиндие грек митологиялъул [[Аттика|Аттикияв]] гьерой [[Академ|Академил]] цӀар кьураб. {{not a typo|Академия}} хӀалтӀулеб букӀана НЩ 84 соналъ гьеб Луций Корнелий Суллаца биххизабизегӀан. ГӀемерал философал цӀалана {{not a typo|Академиялда}}, бищун цӀар аразул цояв вукӀана Аристотел.{{sfn|Dillon|2003|pp=1–3}}{{sfn|Press|2000|p=1}} Диоген Лаэртиясда рекъон, жиндир гӀумруялъул хадусеб заманалъ, Платон вукӀана гъорлӀелъун Сиракузал шагьаралъул политикаялде, гьениб хӀалбихьулеб букӀана [[Дионисий I Сиракузияв|Дионисий]] тиран хисиялъе{{sfn|Riginos|1976|p=73}} гьесул лъадул вац Сиракузаздаса Дионидалъун, жив Платоница жиндирго хадувчилъун вахъинавурав, амма хадув Платониде данде вахъарав. Дионисий хун хадув, Платонил ''Анкьабилеб къагъаталда'' рекъон, Дионица гьарана Платонид Сиракузазде нахъвуссаян II Дионисийил мугӀалимлъун вахъине; II Дионисица Платонил малълъ боснилан кколеб букӀана, амма ахир-къадги гьелъул мотив бичӀчӀарав гьес къватӀиве гъуна Дион ва Платонги хӀал гьабун ккуна. Платон ахирги Сиракузаздаса нахъе ана. БатӀи-батӀиял иццазда рехсон буго Платон хвей. Цояб гьисториялъ, жиб цо тӀутӀураб манускрипталде мугъчӀвараб,{{sfn|Riginos|1976|p=194}} абулеб буго Платон боснов хванилан, гӀолохъанай трак ясалъе гьесие флейтадул бакъан бачунаго.{{sfn|Schall|1996}} Цогидаб традициялъ абулеб буго Платон бертадулаб квана-гьекъеялда хванилан. Гьеб бицен мугъчӀвараб буго Лаэрталдаса Диогенил лъабабилеб гӀасруялда вукӀарав Александриялдаса Гьермиппил биценалде гьабураб регӀелалде.{{sfn|Riginos|1976|p=195}} Тертуллианида рекъон, Платон хвана кьижаралъув.{{sfn|Riginos|1976|p=195}}

== Баянкьелал ==
{{notelist}}

== МугъчӀваял ==
{{Reflist|colwidth=20em}}

=== Цитатиял хӀалтӀаби ===
'''ТӀоцереял хӀалтӀаби (грек ва рум)'''
{{Refbegin}}
* [[Апулей]], ''De Dogmate Platonis'', I. Оригиналияб тексталъухъ ралагье [http://www.thelatinlibrary.com/apuleius/apuleius.dog1.shtml Латин Библиотекалда].
* [[Аристофан]], ''[[Кьужал]]''. Оригиналияб тексталъухъ ралагье: [https://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0043:line=1 Perseus program].
* [[Аристотел]], ''[[Метафизика (Аристотел)|Метафизика]]''. Оригиналияб тексталъухъ ралагье:  [https://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0051:book=1:section=980a Perseus program].
* [[Цицерон]], ''[[De Divinatione]]'', I. Оригиналияб тексталъухъ ралагье  [http://www.thelatinlibrary.com/cicero/divinatione1.shtml Латин Библиотекалда].
* {{cite LotEP |chapter=Plato }}
* {{cite wikisource |author=Платон |wslink=Charmides (Plato) |title=Charmides |translator=[[Benjamin Jowett|Jowett, Benjamin]]}} Оригиналияб тексталъухъ ралагье: [https://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0175:text=Charm.:section=153a Perseus program].
* {{cite wikisource |author=Платон |title=Gorgias |translator=[[Benjamin Jowett|Jowett Benjamin]]}} Оригиналияб тексталъухъ ралагье: [https://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0177:text=Gorg.:section=447a Perseus program].
* {{cite book |author=Plato |translator-last=Burnet |translator-first=John |year=1903 |title=Parmenides |url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0173:text=Parm.:section=126a&redirect=true |publisher=Oxford University}} цӀидахъбасма: {{cite web |title=Perseus Digital Library Project |editor-last=Crane |editor-first=Gregory |url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/about}}
* {{cite wikisource |author=Plato |title=The Republic |translator=[[Benjamin Jowett|Jowett Benjamin]]}} Оригиналияб тексталъухъ ралагье: [https://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0168 Perseus program].
* {{cite wikisource |author=Plutarch |author-link=Plutarch |translator=[[John Dryden|Dryden, John]] |plaintitle=Lives |wslink=Lives (Dryden translation) |chapter=Pericles |year=1683 |orig-date=written in the late 1st century}} Оригиналияб тексталъухъ ралагье: [https://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0181:text=Per.:chapter=39:section=1 Perseus program].
* {{cite wikisource |author=Сенека ГьитӀинав |author-link=Сенека ГьитӀинав |title=Луцилийихъе моралиял кагътал: Кагъат 58 |wslink=Луцилийихъе моралиял кагътал/Кагъат 58 |translator=Richard Mott Gummere}} Оригиналияб тексталъухъ ралагье: [http://www.thelatinlibrary.com/sen/seneca.ep6.shtml Latin Library].
* {{cite wikisource |author=Тукидид |author-link=Тукдид |translator=[[Ричард Кровли|Crawley, Richard]] |title=Пелопоннесияб рагъул тарих}}, V, VIII. Оригиналияб тексталъухъ ралагье: [https://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0199 Perseus program].
* [[Ксенофон]], ''[[Меморабилия (Ксенофон)|Меморабилиа]]''. Оригиналияб тексталъухъ ралагье: [https://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0207:book=1:chapter=1:section=1 Perseus program].
{{Refend}}

== КъватӀисел регӀелал ==
{{wikisourcelang|el|Πλάτων|Platon}}
* Онлайн цӀализе щолел хӀалтӀаби :
** {{StandardEbooks|Standard Ebooks URL=https://standardebooks.org/ebooks/plato}}
** {{PerseusAuthor|Платон}}&nbsp;– грек & ингилис гьиперлинкияб текст
** {{Gutenberg author |id=93}}
** {{Internet Archive author}}
** {{Librivox author |id=599}}
* ''[http://www.iep.utm.edu/plato/ Философиялъул энциклопедия]'' (инг.)
* ''[http://plato.stanford.edu/entries/plato Философиялъул Стенфордалъулаб Энциклопедия]'' (инг.)

{{Plato navbox|state=collapsed}}

{{Authority control}}
[[Category:Платон| ]]
[[Category:Платонизм| Платон]]
[[Category:Н. щ. 420-абилел соназ гьарурал]]
[[Category:Н. щ. 340-абилел соназ хварал]]
[[Category:Н. щ. V гӀасрудал Грекиялдаса гӀадамал]]
[[Category:Н. щ. V гӀасрудал хъвадарухъаби]]
[[Category:Н. щ. IV гӀасрудал Грекиялдаса гӀадамал]]
[[Category:Н. щ. IV гӀасрудал философал]]
[[Category:Н. щ. IV гӀасрудал]]
[[Category:Академикиял философал]]
[[Category:НекӀсиял Атеназдаса философал]]
[[Category:НекӀсияб Грекиялъул эпистемологистал]]
[[Category:НекӀсияб Грекиялъул этикистал]]
[[Category:НекӀсияб Грекиялъул метафизикчагӀи]]
[[Category:НекӀсияб Грекиялъул политикиял философал]]
[[Category:Идеалистал]]
[[Category:Моралиял реалистал]]
[[Category:Онтологистал]]
[[Category:Рокьул философал]]
[[Category:Сократил цӀалдохъаби]]
[[Category:Рационалистал]]
[[Category:БакътӀерхьул цивилизациялда теористал]]
[[Category:Хвалил философал]]