Авар хъвай-хъвагӀи гьумералъул иццухъ ралагьизе

'''Авар хъвай-хъвагIи''' ккола [[Авар мацӀ|авар мацIалъул]] рагIаби хъвазе хIалтIизабулеб [[хъвавул система]]. Жиндир заманалда гьеб букӀана чанго батӀияб графикияб аслуялда, жакъа къоялъ буго [[Авар алфабет|кириллицалда]]. 

Авар мацӀалда хъварал бищун некӀсиял хъвай-хъвагӀаял руго гуржи хӀарпаздалъун гьарурал. Авар-хъвай хъвагӀи цебетӀеялъул кӀиабилеб этап байбихьана XV гӀасруялда, гӀараб алипба хӀалтӀизабигун; гьелъие кьучӀ лъурав чилъун рикӀкӀуна [[ГӀандиса ГӀали-мирза]]. XVIII гӀасруялда [[Хунзахъа Дибир-къади|Хунзахъа Дибир-къадица]] авар гӀажамалъе реформа гьабуна [[Авар фонология|мацӀалъул фонетикаялде]] данде ккезабиялъе<ref>{{Cite web ru|lang=ru-RU|url=https://orientjournal.ru/avar-maczialda-hvaj-hvagiaj-bakki/|title=Авар мацIалда хъвай-хъвагIай бакки|website=ORIENT {{!}} Новости, события, истории|date=2022-12-25|access-date=2022-12-25}}</ref>. 

[[Авар нуцаллъи|Авар пачалихъ]] [[Россиялъул империя|Россиялъул империялъул]] кверщаликье ккун хадуб ва авар мацӀалда тӀахьал басма гьаризе байбихьидал, авар гӀажамалъе гьабуна цӀияб реформа, гьелдаго цадахъ хӀалбихьи гьабулеб букӀана авар хъвай-хъвагӀи кириллицаялде бачине, амма гьелъул жо ккечӀо. 

1928–1938 соназ авар хъвай-хъвагӀи букӀана [[Латин алфабет|латин алфабет]], 1938 соналъ хъвай-хъвагӀи бачана кириллицалде, гьеб алфабет, дагьа-макъабго хис-басги гьабун, жакъа къоялъги буго хӀалтӀизабулеб. 

== Алфабет ==
{{Аслияб макъала|Авар алфабет}}

{| class="wikitable"
!ХӀарп
!ЦӀар
![[Халкъаздагьоркьосеб фенетикияб алфавит|ХФА]]
! rowspan="13" |
!ХӀарп
!ЦӀар
![[Халкъаздагьоркьосеб фенетикияб алфавит|ХФА]]
! rowspan="13" |
!ХӀарп
!ЦӀар
![[Халкъаздагьоркьосеб фенетикияб алфавит|ХФА]]
! rowspan="13" |
!ХӀaрп
!ЦӀар
![[Халкъаздагьоркьосеб фенетикияб алфавит|ХФА]]
|-
|'''[[А|А а]]'''
| style="text-align:center;" |а
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|a}}
| style="text-align:center;" |'''[[И|И и]]'''
| style="text-align:center;" |и
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|i}}
| style="text-align:center;" |'''[[П|П п]]'''
| style="text-align:center;" |пэ
|style="text-align:center;" |{{IPAalink|p}}
| style="text-align:center;" |'''[[ЦӀ|ЦӀ цӀ]]'''
| style="text-align:center;" |цӀе
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|t͡sʼ}}
|-
| style="text-align:center;" |'''[[Б|Б б]]'''
| style="text-align:center;" |бэ
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|b}}
| style="text-align:center;" |'''[[Й|Й й]]'''
| style="text-align:center;" |йи
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|j}}
| style="text-align:center;" |'''[[Р|Р р]]'''
| style="text-align:center;" |эр
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|r}}
| style="text-align:center;" |'''[[Ч|Ч ч]]'''
| style="text-align:center;" |че
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|t͡ʃ}}
|-
| style="text-align:center;" |'''[[В|В в]]'''
| style="text-align:center;" |вэ
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|w}}/{{IPAalink|v}}
| style="text-align:center;" |'''[[К|К к]]'''
| style="text-align:center;" |ка
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|k}}
| style="text-align:center;" |'''[[С|С с]]'''
| style="text-align:center;" |эс
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|s}}
| style="text-align:center;" |'''[[ЧӀ|ЧӀ чӀ]]'''
| style="text-align:center;" |чӀе
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|t͡ʃʼ}}
|-
| style="text-align:center;" |'''[[Г|Г г]]'''
| style="text-align:center;" |гэ
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|ɡ}}
| style="text-align:center;" |'''[[Къ|Къ къ]]'''
| style="text-align:center;" |къа
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|q͡χːʼ}}
| style="text-align:center;" |'''[[Т|Т т]]'''
| style="text-align:center;" |тэ
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|t}}
| style="text-align:center;" |'''[[Ш|Ш ш]]'''
| style="text-align:center;" |ша
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|ʃ}}
|-
| style="text-align:center;" |'''[[Гъ|Гъ гъ]]'''
| style="text-align:center;" |гъэ
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|ʁ}}
| style="text-align:center;" |'''[[Кь|Кь кь]]'''
| style="text-align:center;" |кьэ
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|t͡ɬːʼ}}
| style="text-align:center;" |'''[[ТӀ|ТӀ тӀ]]'''
| style="text-align:center;" |тӀэ
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|tʼ}}
| style="text-align:center;" |'''[[Щ|Щ щ]]'''
| style="text-align:center;" |ща
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|ʃː}}
|-
| style="text-align:center;" |'''[[Гь|Гь гь]]'''
| style="text-align:center;" |гьэ
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|h}}
| style="text-align:center;" |'''[[КӀ|КӀ кӀ]]'''
| style="text-align:center;" |кӀа
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|kʼ}}
| style="text-align:center;" |'''[[У|У у]]'''
| style="text-align:center;" |у
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|u}}
| style="text-align:center;" |'''[[ъ]]'''
| style="text-align:center;" |къараб ишара
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|ʔ}}
|-
| style="text-align:center;" |'''[[ГӀ|ГӀ гӀ]]'''
| style="text-align:center;" |гӀе
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|ʕ}}
| style="text-align:center;" |'''[[Л|Л л]]'''
| style="text-align:center;" |эл
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|ɫ}}/{{IPAalink|l}}
| style="text-align:center;" |'''[[Ф|Ф ф]]'''
| style="text-align:center;" |эф
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|f}}
| style="text-align:center;" |'''[[ы]]'''
| style="text-align:center;" |(къараб и)
| style="text-align:center;" |—
|-
| style="text-align:center;" |'''[[Д|Д д]]'''
| style="text-align:center;" |дэ
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|d}}
| style="text-align:center;" |'''[[Лъ|Лъ лъ]]'''
| style="text-align:center;" |элъ
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|ɬ}}
| style="text-align:center;" |'''[[Х|Х х]]'''
| style="text-align:center;" |ха
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|χ}}
| style="text-align:center;" |'''[[ь]]'''
| style="text-align:center;" |(тамахаб ишара)
| style="text-align:center;" |—
|-
| style="text-align:center;" |'''[[Е|Е е]]'''
| style="text-align:center;" |йе
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|e}}{{IPAalink|j}}+{{IPAalink|e}}
| style="text-align:center;" |'''([[ЛӀ|ЛӀ лӀ]])'''
|
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|t͡ɬː}}
| style="text-align:center;" |'''[[Хъ|Хъ хъ]]'''
| style="text-align:center;" |хъа
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|q͡χː}}
| style="text-align:center;" |'''[[Э|Э э]]'''
| style="text-align:center;" |э
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|e}}
|-
| style="text-align:center;" |'''[[Ё|Ё ё]]'''
| style="text-align:center;" |йо
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|j}} + {{IPAalink|o}}
| style="text-align:center;" |'''[[М|М м]]'''
| style="text-align:center;" |эм
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|m}}
| style="text-align:center;" |'''[[Хь|Хь хь]]'''
| style="text-align:center;" |хьа
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|x}}
| style="text-align:center;" |'''[[Ю|Ю ю]]'''
| style="text-align:center;" |йю
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|j}} + {{IPAalink|u}}
|-
| style="text-align:center;" |'''[[Ж|Ж ж]]'''
| style="text-align:center;" |жэ
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|ʒ}}
| style="text-align:center;" |'''[[Н|Н н]]'''
| style="text-align:center;" |эн
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|n}}
| style="text-align:center;" |'''[[ХӀ|ХӀ хӀ]]'''
| style="text-align:center;" |хӀа
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|ħ}}
| style="text-align:center;" |'''[[Я|Я я]]'''
| style="text-align:center;" |йа
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|j}} + {{IPAalink|a}}
|-
| style="text-align:center;" |'''[[З|З з]]'''
| style="text-align:center;" |зе
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|z}}
| style="text-align:center;" |'''[[О|О о]]'''
| style="text-align:center;" |о
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|o}}
| style="text-align:center;" |'''[[Ц|Ц ц]]'''
| style="text-align:center;" |це
| style="text-align:center;" |{{IPAalink|t͡s}}
|
|
|
|}

Аслияб авар алипбаялда буго кинабниги 46 кириллицаялъул хӀарп, гьезул 33 буго гӀадатаб, ай цогидаб гӀаламат жинда цадахъ гьечӀеб, хӀутӀараб 13 хӀарп буго жубараб, ай цогидаб ишара цадахъ бугеб (Гъ, Гь, ГӀ, Къ, Кь, КӀ, Лъ, ТӀ, Хъ, Хь, ХӀ, ЦӀ, ЧӀ). Алипбаялъул 40 хӀарп хӀалтӀизабул [[Авар фонология|авар мацӀалъул 51 гьаракь]] (жал ''рагьукъаб + в'' хӀарпал цадахъ лъун бихьизабулеб 23 лабиаллъараб гьаракь рикӀкӀинчӀого) бихьизабизе, лъабго хӀарпалъ бихьизабула {{IPAalink|j}} + [[Рагьарал|рагьараб гьаракь]], къараб ишара (Ы) хъвала гӀицӀго гӀурус мацӀалдаса рачӀарал рагӀабазулъ. КӀиго батӀияб хӀал бугел хӀарпаллъун ккола Е ва Ъ. Тамахаб ишара Ь хӀалтӀизабула цогидал мацӀаздасан рачӀарал рагӀабазулъ; гьелъ [[ГӀурус мацӀ|гӀурус мацӀалда]] бихьизабулеб [[Палатализация (лингвистика)|хӀарп тамахлъи]] авар адабияталъулаб мацӀалда гӀечӀо. Орфографияб рахъалъ авар рагӀаби абулеб ва хъвалеб къагӀидабазда гьоркьоб буго дагьабго батӀалъиги (балагье [[Авар мацӀалъул орфография|орфографиялде]]). 

== Хъвай-хъвагIул история ==

=== Хъанчазда хъвай-хъвагӀаял ===
{{Аслияб макъала|Хъанчазда авар хъвай-хъвагӀаял}}

Авар хъвай-хъвагIиялъул бищун некӀсияб гӀараслъун рикIкIуна [[Хунзахъ мухъ|Хунзахъ мухъалда]] батараб лъабго хъанчалда бугеб хъвай-хъвагIай, жибги гуржи ва авар мацIалда гьарурал. Гьезул цояб таржаминабуна [[Чикобава, Степанил Арнольд|А. С. Чикобаваца]] 1940 соналъ; [[Хунзахъ]] батараб цIалана [[Гудава, Евстафил Того|Т. Е. Гудаваца]], [[КӀудияб ГьоцӀалъ|ГьоцӀатлъ]] батараб  таржаминабуна К. Ш. МикагIиловас{{sfn|Атаев|1998|pp = 23—25|name = Атаев-98}}. Гьел хъвай-хъвагIаял гьарурал руго XII–XIV гIасрабазда<ref>{{статья|автор=ХӀапизилазул М. Ш.|заглавие=Хъанчазда аваргин гуржи хъвай-хъвагӀабазул хӀакъалъулъ (гӀуруаслъ)|издание=Дагъистаналъул гӀелмияб центералъул илчи|год=2014|номер=54|ссылка=http://www.academia.edu/11853326/О_ГРУЗИНСКО-АВАРСКИХ_НАДПИСЯХ_НА_КАМЕННЫХ_КРЕСТАХ|страницы=67—74}}</ref>.

Гьалла батараб хъанчалда бугеб хъвай-хъвагӀиялъул транскрипция ва тармажа (гуржи текст — А.С. Чикобавада рекъон):

# '''ჯ(ვა)რი ქ(რისტ)ე—'''«Дж(ва)ри к(ристI)е» («КристӀил хъанч»)
# '''შ(ეიწყალ)ე თ(ეოდორ)ე წ(მიდა) —'''«ш(еицIкъал)е Т(еодор)е цI(мида)-» («гурхӀа (тӀаса лъугьа) Теодорида, мукъадасав»)
# '''ო თ(ეოდორ)ე: წ(მიდა)ო —''' «-о Т(еодор)е, цI(мида)о» («Теодор, мукъадасав»)
# '''სარკელი: წობ თეგ —''' «СаркIели, цIоб тег-» («Саркели, цӀоб лъеги/теги»)
# '''ი: ბოტბ ჩოჰლტა რო… —''' «и, ботI(а)б: чогь(о)лтIа: ро…) («киналго гӀагарал чагӀазда,»)
# '''ვ''': '''ჩჰე''' — «-в чи гье»
# '''სიტა —''' «-ситIа» («ва росасда»)
# '''ა(მი)ნ: (უფალ)ო''' — «Амин упало» («Амин БетӀергьан»)
# '''ღ(მერთ)ო: ჩ(ვენ)ო''' — «гъмерто чвено» («Нижер БетӀергьан»)
# '''გაბრ(იე)ლი''' — «Габриэли» («ЖабрагӀили»)
# '''დაიცუვ(ე)ნ''' — «даицувен» («цӀуне!»).
<center>[[File:Image Avar Kreuz.jpg|130px]] [[File:Old Avarian Cross Daghestan Khunzeti.jpg|130px]]<br><small>Гуржи хӀарпаздалъун гьарурал авар хъвай-хъвагӀаял тӀад ругел хъанчал </small></center>

=== ГӀажам (XV–1928) ===
{{Аслияб макъала|Авар гӀажам}}[[Файл:Дибир-къадил гӀажам.png|мини|237x237пкс|Дибир-къадил гӀажам]]
Ислам тIибитIигун цадахъ Авар ракьалде бачIана [[гIараб хъвай-хъвагIи]]. Бищун некIсияб гIараб хIарпаздалъун гьабураб хъвай-хъвагIай буго Гъуниб мухъалъул Къорода росдал мажгиталъул къадалӀ бугеб ганчӀида батараб, гьелъул дата чӀезабун буго [[XIV гӀасру|XIV]] гӀасруялдалъун. XV гIасруялда [[ГӀараб мацӀ|гIараб мацIалда]] хъвараб [[Ибрагьим I|Ибрагьимил]] вас [[ГIандуникI]] нуцаласул васияталда буго 16 авар рагIи, хисизе гьаричIел гIараб хIарпаздалъун хъварал. Гьеб васигат жиндир квералъ хъварав ГӀандиса ГӀали-мирза рикӀкӀуна  авар гӀажамалъе кьучӀ лъурав чилъун.

[[XVI гIасру|XVI гIасруялдаса]] байбихьана авар хъвай-хъвагIи тIибитIизе. [[XVIII гӀасру|XVIII гIасруялда]] [[Хунзахъа Дибир-къади|Хунзахъа Дибир-Къадица]], [[Авар фонология|авар мацIалъул фонетикаялде]] данде кколедухъ реформа гьабуна авар гӀажамалъе.

XIX гIасруялда [[Имам Шамил|Шамил]] имамасул диванханаялъул комиссиялъ бахъана ڸ хIарп, жинца {{IPAslink|ɬ}} гьаракь бихьизабулеб (гьанжесеб ''Лъ''). 1884 соналда [[Истамбул|Истамбулалда]] къватиб биччана гIараб хIарпаздалъун кьабараб авар мацIалда бугеб тIехь. Гьелдаса хадуб тIахьал басма гьаризе байбихьана Дагъистаналдаги; гIемерисел [[Авар мацI|авар мацIалда]] ругел тIахьал басма гьарулаан [[Шура|Шураялда]]{{sfn|Алексеев|2001|p= 24–34}}. 

ГIажам алипба<ref name="Саидов">{{статья|автор=СагӀидилазул М.|заглавие=Аваразул хъва-хъвайгӀи бакки|издание=Дагъистаналъул мацӀал|год=1948|место=МахӀач-Хъала}}</ref>:
{| class=standard cellpadding=5 style="font-size: 2em; line-height: 2.5em; text-align: center;"
| style="width:2em;" |ا
| style="width:2em;" |ب
| style="width:2em;" |پ
| style="width:2em;" |ت
| style="width:2em;" |ث
| style="width:2em;" |ج
| style="width:2em;" |چ
| style="width:2em;" |چّ
| style="width:2em;" |خ
| style="width:2em;" |خّ
|-
| style="width:2em;" |ح
| style="width:2em;" |د
| style="width:2em;" |ر
| style="width:2em;" |ز
| style="width:2em;" |زّ
| style="width:2em;" |س
| style="width:2em;" |سّ
| style="width:2em;" |ش
| style="width:2em;" |شّ
| style="width:2em;" |ص
|-
| style="width:2em;" |صّ
| style="width:2em;" |ط
| style="width:2em;" |ظ
| style="width:2em;" |ع
| style="width:2em;" |غ
| style="width:2em;" |ف
| style="width:2em;" |ۊ
| style="width:2em;" |ۊّ
| style="width:2em;" |ک
| style="width:2em;" |کّ
|-
| style="width:2em;" |ڸ
| style="width:2em;" |ل
| style="width:2em;" |لّ
| style="width:2em;" |م
| style="width:2em;" |ن
| style="width:2em;" |و
| style="width:2em;" |ﻫ
| style="width:2em;" |ى
|}
1920-л саназда гIажам хисизе гьабуна тIаде цIиял хIарпалги рахъун. Гьелги рукӀана гӀараб мацӀалда аналогал гьечӀел авар мацӀалъул гьаркьал рихьизариялъе цIиял хIарпал (гьенирго гъорлӀ рагьарал рихьизариялъе ишарабиги) Гьеб хисизабураб "ЦIияб" гIажам хIалтIизе гьабулаан 1928 соналде щвезегIан<ref name="КиПВ">{{статья|заглавие=Дагъистаналъул халкъазе цӀияб алипба|издание=Машрикъалъул маданият ва хъвай-хъвагӀи|год=1928|место=Б.|ссылка=http://dlib.rsl.ru/viewer/01005509731#?page=177|выпуск=II|страницы=176–177}}</ref>{{sfn|ГӀисалазулав|1979|pp = 158–179|name = ГӀисалазулав}}:

<font size="+2">{{s|ڗ ژ ز څ ؼ خ و ﻁ ت ش ڝ س ر ڨ ق پ او ن م لّ ڸ ل ک ى اى ﻉ ﺡ ﻫ غ گ اه د ڃ ﺝ ب ا}}</font>

Рагьарал гьаркьал рихьизаризе хӀалтӀизарулаан хӀаракаби: фатхӀа اَ, касра اِ ва замма اُ. КӀиго гьаракьалъе — [e] ва [o] — рукӀинчӀо хасал ишараби, гьел рихьизаризеги хӀалтӀизарулаан касра ва замма, гьединлъидал гьел /i/ ва /u/ гьаркьал рихьизарулел ишарабаздаса визуалияб къагӀидаялъ ратӀа гьарулароан.

=== Усларил алипба ===
[[Файл:Uslar-Avar alphabet.jpg|thumb|200px|Авар алип, Усларица бахъараб|альт=|слева]]
1860-л саназда, Аваразул пачалихъ [[Россиялъул империя|Россиялъул империялъ]] бахъун хадуб, этнограф ва лингвист [[Услар, Карлил Пётр|П. К. Усларица]] гIуцIана [[Авар мацӀ|авар маIалъул]] тIоцебесеб грамматика (басмаялде бахъана 1889 соналъ). Гьеб грамматикаялда хIалтIизабун букIана дандеккун гьабураб кирилицаялъул алипба (цо-цо латин ва гуржи хIарпалги гъорлӀ ругеб). 1865 соналъ гьеб алипалда [[Туплис]]алда басмаялде бахъана «Ҭоцебесаб х̍ундерӀл мацаɳ̍ул жуз — Аварская азбука». 1860-л саназда басмаялде бахъана жеги цо чанго тIехь. Гьебго заманалда хIал бихьулеб букIана цIияб алипалда ругел тIахьаздалъун лъайкьей билӀинабизе, амма халкъалде гьоркьоб гьеб тӀибитӀичӀо.

БукIаниги, Усларил алипалда чанги тIахьал рахъана, гьезда гьоркьоб 1900 соналъ [[ТIелекь|ТIелекьа]] Джаватханица авар мацIалде таржама гьабураб Йогьанил Инжил, 49 тIамач бугеб.

=== Латин алипба (1928–1938) ===
[[Файл:Avar alphabet28-37.jpg|thumb|200px|Авар алип (1928–1938)]]
[[Файл:Латин алипалда хъвараб авар макъала.jpg|thumb|200px|Латин алипбаялда хъвараб макъала]]

1923 соналъ [[Пятигорск]] шагьаралда букIараб исламиял халкъазул данделъиялда цебе лъун букIана Дагъистаналъул мацIазул алипбаял латин хъвай-хъвагIиялде рачиналъул суал. Амма гьелде данде чIана интеллегенцияги диниял чагIиги. КIиабилеб нухалъ гьеб суал борхана 1926 соналъ. [[1928 сон|1928 соналъул]] февралалда вилаяталъулаб комиссиялъулги Совнаркомалъулги цолъизабураб кӀиабилеб пленумалъ цебе лъуна масъала: Дагъистаналъул мацIазе латиналда ругел алипбаял гIуцIизе, гьездаго цадахъ авар мацIалъеги. Латин алип бахъана гьебго соналъ. [[Дагъистаналъул Автономияб Советияб Солиализмаялъул Республика|Дагъистаналъул АССР-алъул]] ЦИКалъ хIукму гьабун, [[1930 сон|1930 соналъул]] [[1 Октябр|1 октябралдаса]] латин алипба лъугьана цохIо бугеб, хIалтIизабизе бегьулеб алипбалъун.

ТIоцебесеб латин алипалъул рукIинчIо бетIерал хIарпал{{sfn|dibirop|1928}}: '''a, b, c, [[Файл:Latin small letter C with middle tilde.svg|6px]], d, e, g, ƣ, h, ħ, ⱨ, i, j, k, ⱪ, l, [[Файл:Latin small letter L with bottom bar.svg|5px]], [[Файл:Latin small letter L with bottom bar and stroke.svg|8px]], m, n, o, p, q, ꝗ, r, s, ş, ꞩ, t, [[Файл:Latin small letter T with descender.svg|5px]], u, v, x, [[Файл:Latin small letter X with descender.svg|7px]], [[Файл:Latin small letter X with stroke.svg|7px]], z, ⱬ, ƶ, ’'''. 1932 соналъ латин алипалда гьабуна хиса-баси: тIаде журана бетIерал ва '''F f, Ç ç''' хIарпал, гьоркьоса бахъана [[Файл:Latin small letter C with middle tilde.svg|6px]]. Гьеб алипба хIалтIизабулаан 1938 соналде щвезегIан. 

Хисизе гьабураб латин алип{{sfn|Şahnazarov|1935}}:
{| class=standard cellpadding=5 style="font-size: 1.5em; line-height: 2.5em; text-align: center;"
| style="width:3em;" | A a
| style="width:3em;" | B b
| style="width:3em;" | C c
| style="width:3em;" | Ç ç
| style="width:3em;" | D d
| style="width:3em;" | E e
| style="width:3em;" | G g
| style="width:3em;" | Ƣ ƣ
| style="width:3em;" | H h
| style="width:3em;" | [[Файл:Latin capital letter H with left stroke.svg|16px]] ħ
|-
| style="width:3em;" | Ⱨ ⱨ
| style="width:3em;" | I i
| style="width:3em;" | J j
| style="width:3em;" | K k
| style="width:3em;" | Ⱪ ⱪ
| style="width:3em;" | L l
| style="width:3em;" | Ļ [[Файл:Latin small letter L with bottom bar.svg|11px]]
| style="width:3em;" | Ꝉ [[Файл:Latin small letter L with bottom bar and stroke.svg|11px]]
| style="width:3em;" | M m
| style="width:3em;" | N n
|-
| style="width:3em;" | O o
| style="width:3em;" | P p
| style="width:3em;" | F f
| style="width:3em;" | Q q
| style="width:3em;" | Ꝗ ꝗ
| style="width:3em;" | R r
| style="width:3em;" | S s
| style="width:3em;" | Ş ş
| style="width:3em;" | Ꞩ ꞩ
| style="width:3em;" | T t
|-
| style="width:3em;" | [[Файл:Latin capital letter T with descender.svg|13px]] [[Файл:Latin small letter T with descender.svg|6px]]
| style="width:3em;" | U u
| style="width:3em;" | V v
| style="width:3em;" | X x
| style="width:3em;" | [[Файл:Latin capital letter X with descender.svg|15px]] [[Файл:Latin small letter X with descender.svg|10px]]
| style="width:3em;" | [[Файл:Latin capital letter X with stroke.svg|15px]] [[Файл:Latin small letter X with stroke.svg|11px]]
| style="width:3em;" | Z z
| style="width:3em;" | Ⱬ ⱬ
| style="width:3em;" | Ƶ ƶ
| style="width:3em;" | '
|}

=== Алпабет кириллицалде буссинаби ===
1930-л соназул ахиралда СССР-алда байбихбана кириллицалде алпабетал руссинаризе. 1938 соналъул 5 январалда Дагестаналъул обкомалъ лъазабуна Дагъистаналъул мацIазул алпабетал кирилицалде руссине гьаби. 8 фебруаралда гьеб хIукму тасдикъ гьабуна [[Дагъистаналъул Автономияб Советияб Социализмаялъул Республика|Дагъистаналъул АССР-лъул]] ЦКалъ<ref>{{статья|автор = Исаев А. А.|заглавие = О формировании и развитии письменности народов Дагестана|издание = Социологический сборник|год = 1970|выпуск = I|место = Мх.|страницы = 173—232}}</ref>. 10 февралалда цӀияб авар алпабет бахъана Дагъистаналъул "ХӀакъикъат" газеталда.

Гьелдаса хадуб алипалда дагьабги хис-бас гьабуна (тIаде жубана Ё, тIаса бахъана Тл хIарп). 1952 соналъул декабралда Тарихалъулги, мацIалъулги адабияталъулги институталъул (АН СССР-алъул Дагъистаналъул филиал) гIелмияб ссесиялда хIукму гьабуна авар алипалде тIаде ЛI (мацIалъул хьолбохъан бахъулеб фонемабазул цояб) хIарп жубазе, ЦӀцӀ, ЧӀчӀ ва КӀкӀ бакIалда Ць, Чь ва Ӏк хIалтIизаризе, амма гьеб хIукму гӀумруялде бахъинчIо<ref>{{статья|автор=[[ХӀажилазул МухӀмадил МухӀамад (филолог)|ХӀажилазул МухӀамад]], [[МикагӀилилазул Ильясил Шигьабудин|Ильясил Шигьабудин]]|заглавие=Дагъистаналъул адабияталъулал мацӀазе нормализация гьабиялъул суалазда хурхараб гӀелмия сессия|издание=[[Лингвистикалъул гьикъал]]|год=1953|номер=3|ссылка=http://www.ruslang.ru/doc/voprosy/voprosy1953-3.pdf|страницы=159–162|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150405064015/http://www.ruslang.ru/doc/voprosy/voprosy1953-3.pdf|archivedate=2015-04-05}}</ref>. 1993 соналъ гьебго суал цIидасанги борхун букIана ИЯЛИ ДНЦ РАН-алъул хъвай-хъвагIи бугел мацIазул рукIалиде ккезариялъул конференциялда, амма гьенибги жо ккечIо{{sfn|Атаев|1996|с = 77}}.

Гьанже авар алип буго гьадинаб<ref name="ЯРФ" />:
{| class=standard cellpadding=5 style="font-size: 1.5em; line-height: 2.5em; text-align: center;"
| style="width:3em;"|[[А|А а]]
| style="width:3em;"|Б б
| style="width:3em;"|В в
| style="width:3em;"|Г г
| style="width:3em;"|Гъ гъ
| style="width:3em;"|Гь гь
| style="width:3em;"|ГӀ гӀ
| style="width:3em;"|Д д
| style="width:3em;"|Е е
| style="width:3em;"|Ё ё
| style="width:3em;"|Ж ж
| style="width:3em;"|З з
|-
| style="width:3em;"|И и
| style="width:3em;"|Й й
| style="width:3em;"|К к
| style="width:3em;"|Къ къ
| style="width:3em;"|Кь кь
| style="width:3em;"|КӀ кӀ
| style="width:3em;"|Л л
| style="width:3em;"|Лъ лъ
| style="width:3em;"|М м
| style="width:3em;"|Н н
| style="width:3em;"|О о
| style="width:3em;"|П п
|-
| style="width:3em;"|Р р
| style="width:3em;"|С с
| style="width:3em;"|Т т
| style="width:3em;"|ТӀ тӀ
| style="width:3em;"|У у
| style="width:3em;"|Ф ф
| style="width:3em;"|Х х
| style="width:3em;"|Хъ хъ
| style="width:3em;"|Хь хь
| style="width:3em;"|ХӀ хӀ
| style="width:3em;"|Ц ц
| style="width:3em;"|ЦӀ цӀ
|-
| style="width:3em;"|Ч ч
| style="width:3em;"|ЧӀ чӀ
| style="width:3em;"|Ш ш
| style="width:3em;"|Щ щ
| style="width:3em;"|Ъ ъ
| style="width:3em;"|Ы ы
| style="width:3em;"|Ь ь
| style="width:3em;"|Э э
| style="width:3em;"|Ю ю
| style="width:3em;"|Я я
|
|}

== ЦӀигьарурал алипал (проектал) ==

=== ЦӀияб гӀажам ===
ЦӀияб гьанжесеб гӀажам буго авар мацӀалъул фонетикиял хаслъалабазде дандеккун гӀуцӀараб. Рагьарал гьаркьал рихьизаризе хӀаракабазул бакӀалда хӀалтӀизарула хасал хӀарпал.
{| class="standard" cellpadding="5" style="font-size: 2em; line-height: 2.5em; text-align: center;"
| style="width:2em;" |أ
| style="width:2em;" |ب
| style="width:2em;" |ت
| style="width:2em;" |ج
| style="width:2em;" |ڃ
| style="width:2em;" |ڃّ
| style="width:2em;" |چ
| style="width:2em;" |چّ
| style="width:2em;" |ح
| style="width:2em;" |خ
|-
| style="width:2em;" |خّ
| style="width:2em;" |څ
| style="width:2em;" |د
| style="width:2em;" |ز
| style="width:2em;" |س
| style="width:2em;" |سّ
| style="width:2em;" |ش
| style="width:2em;" |شّ
| style="width:2em;" |ص
| style="width:2em;" |صّ
|-
| style="width:2em;" |ض
| style="width:2em;" |ضّ
| style="width:2em;" |ط
| style="width:2em;" |ع
| style="width:2em;" |غ
| style="width:2em;" |ف
| style="width:2em;" |ق
| style="width:2em;" |ڨ
| style="width:2em;" |ك
| style="width:2em;" |كّ
|-
|گ
|گّ
|ڬ
|ڮ
|ل
|ڸ 
|ّڸ 
|م
|ن
|ه
|-
|و
|ۇ
|ۈ
|ي
|ێ
|ې
|ئ
| colspan="3" |
|}

=== ЦӀияб латин ===
{| class="standard" cellpadding="5" style="font-size: 2em; line-height: 2.5em; text-align: center;"
| style="width:2em;" |[[A (латиница)|A a]]
| style="width:2em;" |[[B (латиница)|B b]]
| style="width:2em;" |[[C (латиница)|C c]]
| style="width:2em;" |[[Ċ|Ċ ċ]]
| style="width:2em;" |[[Č|Č č]]
| style="width:2em;" |[[Ç (латиница)|Ç ç]]
| style="width:2em;" |[[D|D d]]
| style="width:2em;" |[[E (латиница)|E e]]
| style="width:2em;" |[[F|F f]]
| style="width:2em;" |[[G|G g]]
|-
| style="width:2em;" |[[G̈|G̈ g̈]]
| style="width:2em;" |[[H (латиница)|H h]]
| style="width:2em;" |[[H̦|H̦ h̦]]
| style="width:2em;" |[[Ħ|Ħ ħ]]
| style="width:2em;" |[[I (латиница)|I i]]
| style="width:2em;" |[[J|J j]]
| style="width:2em;" |[[K (латиница)|K k]]
| style="width:2em;" |[[Ķ|Ķ ķ]]
| style="width:2em;" |[[L|L l]]
| style="width:2em;" |[[Ļ|Ļ ļ]]
|-
| style="width:2em;" |[[Ł|Ł ł]]
| style="width:2em;" |[[M (латиница)|M m]]
| style="width:2em;" |[[N|N n]]
| style="width:2em;" |[[O (латиница)|O o]]
| style="width:2em;" |[[P (латиница)|P p]]
| style="width:2em;" |[[Q|Q q]]
| style="width:2em;" |[[Q̇|Q̇ q̇]]
| style="width:2em;" |[[R|R r]]
| style="width:2em;" |[[S (латиница)|S s]]
| style="width:2em;" |[[Š|Š š]]
|-
|[[Ş|Ș]] [[ș]]
|[[T (латиница)|T t]]
|[[Ț|Ț ț]]
|[[U|U u]]
|[[V|V v]]
|[[X (латиница)|X x]]
|[[Ẋ|Ẋ ẋ]]
|[[Ẍ|Ẍ ẍ]]
|[[Z|Z z]]
|[[Ž|Ž ž]]
|}
КъвакӀарал рагьукъал гьаркьал рихьизаризе хӀалтӀизарула геминатал — '''cc''', '''ćć''', '''čč''', '''çç''', '''kk''', '''ķķ''', '''ļļ''', '''ss''', '''xx'''. Алипалда гъорлъ хъвачӀел хӀарпал: '''è''', '''w''' (гӀицӀго цогидал хӀарпазда цадахъ лабиализация бихьизабизе), <'''<nowiki/>''''> ялъуни <'''ʼ'''> хӀалтӀизабула [[Щокъросан лугби ккун бахъулеб рагьукъаб|щокъросан лугби ккун бахъулеб рагьукъаб гьаракь]] бихьизабизе.

== Киналниги авар мацӀалъул рукӀарал алипал дандекквей<ref name="Саидов" /><ref name="КиПВ" /><ref name="ЯРФ" /> ==
{| class="wikitable sortable"
|+
! width="10%" rowspan="2" |ХФА
! rowspan="2" width="10%" |Кириллица
! colspan="2" | Латиница
! width="10%" rowspan="2" |Усларил алипба
! colspan="2" | ГӀажам
! width="10%" rowspan="2" |Гуржи алипба
|-
! width="10%" | тарихияб
! width="10%" | цӀияб
! width="10%" | тарихияб
! width="10%" | цӀияб
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|a}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|А}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" | {{Huge|A}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|а}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|أَ, (◌َ), اَ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|اَ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ა}}
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|b}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Б}}
| colspan="2" style="text-align:center;" | {{Huge|B}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|б}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" | {{Huge|ب}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ბ}}
|-
| style="text-align:center;" |  {{IPAalink|w}} / {{IPAalink|v}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|В}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|V}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|V/W}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|в, у}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" |{{Huge|و}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ვ, ''(ჳ)''<sup>?</sup>}}
|-
| style="text-align:center;" |  {{IPAalink|ɡ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Г}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" | {{Huge|G}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|г}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ك}}, {{Huge|گ}}, {{Huge|ڲ}} 
| style="text-align:center;" | {{Huge|ݢ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|გ}}
|-
| style="text-align:center;" |  {{IPAalink|ʁ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Гъ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Ƣ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|G̈}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ӷ}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" | {{Huge|غ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|''(ღ)''<sup>?</sup>}}
|-
| style="text-align:center;" |  {{IPAalink|h}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Гь}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" | {{Huge|H}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|h}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" | {{Huge|ه}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ჰ}}
|-
| style="text-align:center;" |  {{IPAalink|ʕ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ГӀ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Ⱨ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Ǥ/H̦}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ꜧ}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" | {{Huge|ع}}
|
|-
| style="text-align:center;" |  {{IPAalink|d}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Д}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" | {{Huge|D}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|д}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" | {{Huge|د}}
|
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|e}}, ({{IPAalink|j}}+{{IPAalink|e}})
| style="text-align:center;" | {{Huge|E}}
| colspan="2" style="text-align:center;" |{{Huge|E/(Je)}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|e}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|اِ ,اه, (◌ِ)}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ې ,يې}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ე, ''(ჲ)''<sup>?</sup>}}
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|ʒ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Ж}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Ƶ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Ž}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ж}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ج ,ڗ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ج}}
|
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|z}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|З}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" | {{Huge|Z}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|з}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" | {{Huge|ز}}
|
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|i}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|И}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" | {{Huge|I}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|i}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|اى ,اِ, (◌ِ)}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ێ}}
|
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|j}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Й}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" |{{Huge|J}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|j}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ى, ي}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| ي}}
|
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|k}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|К}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" | {{Huge|K}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|к}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| ک}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| ك}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| ქ}}
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|kː}}
| style="text-align:center;" bgcolor="pink" | {{Huge|Кк}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" bgcolor="pink"  | {{Huge|Kk}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|кّ}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| ک ,کّ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|كّ}}
|
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|q͡χʼ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Къ}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" | {{Huge|Q}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|q}}
| colspan="2" style="text-align:center;" | {{Huge|ق}}
|
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|t͡ɬːʼ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Кь}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ꝗ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Q̇}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ດ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ق ,ڸّ ,ۊّ ,ڨ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ڨ}}
|
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|k’}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|КӀ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Ⱪ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Ķ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|қ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|گ ,ڲ ,ک}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| گ}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| ''(კ)''<sup>?</sup>}}
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|kː’}}
| style="text-align:center;" bgcolor="pink" | {{Huge|КӀкӀ}}
| style="text-align:center;" bgcolor="pink" | {{Huge|Ⱪⱪ}}
| style="text-align:center;" bgcolor="pink" | {{Huge|Ķķ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|хّ}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| کّ}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| گّ}}
|
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|l}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Л}}
| colspan="2" style="text-align:center;" | {{Huge|L}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|л}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" |{{Huge| ل}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ლ}}
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|ɬ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Лъ}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" | {{Huge|Ļ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ɳ}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" |{{Huge| ڸ}}
|
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|ɬː}}/{{IPAalink|t͡ɬː}}
| style="text-align:center;" bgcolor="pink"  | {{Huge|Лълъ}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" bgcolor="pink" | {{Huge|ꝉ/Ļļ}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| ɳ̍, ɳّ}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" |{{Huge| ڸّ ,ڸ}}
|
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|t͡ɬː}}
| style="text-align:center;" bgcolor="pink"|  {{Huge|ЛӀ}}
| style="text-align:center;" | —
| style="text-align:center;" | {{Huge|Ł}}
| style="text-align:center;" | —
| style="text-align:center;" | —
| style="text-align:center;" |{{Huge| ڸّ}}
|
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|m}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|М}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" | {{Huge|M}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|м}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" |{{Huge| م}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|მ}}
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|n}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Н}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" | {{Huge|N}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|н}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" |{{Huge| ن}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|''(ნ)''<sup>?</sup>}}
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|o}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|О}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" | {{Huge|O}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|о}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| او ,أُ, (◌ُ)}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| ۈ, (◌ُ)}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ო}}
|-
|style="text-align:center;" | {{IPAalink|p}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|П}}
| colspan="2" style="text-align:center;" | {{Huge|P}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|п}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| (ف ,(پ}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| ف}}
|
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|r}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Р}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" | {{Huge|R}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|р}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" |{{Huge| ر}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|რ}}
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|s}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|С}}
| colspan="2" style="text-align:center;" | {{Huge|S}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ç}}
| colspan="2" style="text-align:center;" |{{Huge| س}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ს}}
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|sː}}
| style="text-align:center;" bgcolor="pink"  | {{Huge|Сс}}
| colspan="2" style="text-align:center;" bgcolor="pink" | {{Huge|Ss}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|с}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|صّ ,ص}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| سّ, ص}}
|
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|t}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Т}}
| colspan="2" style="text-align:center;" |{{Huge|T}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|т}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" |{{Huge| ت}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|თ}}
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|t’}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ТӀ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Ҭ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Ț}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ҭ}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" |{{Huge| ط}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ტ}}
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|u}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|У}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" | {{Huge|U}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|у}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| أُ ,او, (◌ُ)}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| ۇ, (◌ُ)}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|უ}}
|-
| style="text-align:center;" |{{IPAalink| f}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Ф}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" | {{Huge|F}}
|
| colspan="2"  style="text-align:center;" |{{Huge| ف}}
|
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|χ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Х}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" | {{Huge|X}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|x}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" |{{Huge| خ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|''(ხ)''<sup>?</sup>}}
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|χː}}
| style="text-align:center;" bgcolor="pink"  | {{Huge|Хх}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" bgcolor="pink" | {{Huge|Xx}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| х̍}}
| colspan="2" style="text-align:center;" | {{Huge|خّ}}
|
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|q͡χː}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Хъ}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| Ӿ}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| Ẋ}}
|style="text-align:center;" |{{Huge|k}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| څ ,خّ}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| څ}}
|
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|x}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Хь}}
| style="text-align:center;" |{{Huge|Ҳ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Ẍ}}
| style="text-align:center;" |{{Huge|h}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| ݤ ,کّ}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| ڮ ,ݤ}}
|
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|ħ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ХӀ}} 
| style="text-align:center;" | [[Файл:Latin capital letter H with left stroke.svg|16px]]
| style="text-align:center;" | {{Huge|Ħ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|h̑}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" |{{Huge| ح}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| ჰ}}
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|t͡s}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Ц}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|<s>S</s>}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|C}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ꚑ}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| ژ ,ڝ }}
| style="text-align:center;" |{{Huge| ص /ڝ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ლ}}
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|t͡sː}}
|style="text-align:center;" bgcolor="pink" | {{Huge|Цц}}
| style="text-align:center;" bgcolor="pink" | {{Huge|<s>Ss</s>}}
| style="text-align:center;" bgcolor="pink" | {{Huge|Cc}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ц}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| ژّ ,زّ ,ز}}
|style="text-align:center;" |{{Huge| صّ ,ڝ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|''(ც)''<sup>?</sup>}}
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|t͡sʼ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ЦӀ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Ⱬ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Ċ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ц̓}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| ڗ ,ز ,زّ}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| ض/ڗ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|წ}}
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|t͡sːʼ}}
| style="text-align:center;" bgcolor="pink"  | {{Huge|ЦӀцӀ}}
| style="text-align:center;" bgcolor="pink" | {{Huge|Ⱬⱬ}}
| style="text-align:center;" bgcolor="pink" | {{Huge|Ċċ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ц}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| ژّ}} 
|style="text-align:center;" |{{Huge| ضّ ,ڗ}}
|
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|t͡ʃ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Ч}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|C}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| Č}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ч}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| ج ,چ}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| چ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ჩ}}
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|t͡ʃː}}
| style="text-align:center;" bgcolor="pink"  | {{Huge|Чч}}
| style="text-align:center;" bgcolor="pink" | {{Huge|Cc}}
| style="text-align:center;" bgcolor="pink" | {{Huge|Čč}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ч̍}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| ش ,چ ,چّ}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| چّ}}
|
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|t͡ʃʼ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ЧӀ}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" | {{Huge|Ç}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| чّ}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| چ ,چّ ,ڃ}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| ڃ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge| (ჭ)<sup>?</sup>}}
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|t͡ʃːʼ}}
| style="text-align:center;" bgcolor="pink" | {{Huge|ЧӀчӀ}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" bgcolor="pink" | {{Huge|Çç}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| ч̓}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| چّ}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| ڃّ}}
|
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|ʃ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Ш}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| Ş}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| Š}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| ш}}
| colspan="2" style="text-align:center;" |{{Huge| ش}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| ''(შ)''<sup>?</sup>}}
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|ʃː}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Щ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Şş}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Ș}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|ш}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" |{{Huge| شّ}}
|
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|ʔ}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Ъ}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" | {{Huge|’}}
|
|
| style="text-align:center;" |{{Huge| ء}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| ''(ჸ)''<sup>?</sup>}}
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|e}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Э}}
| colspan="2" style="text-align:center;" | {{Huge|E/(È/Ē)}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|е}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|اه}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| ې}}
|
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|j}}+{{IPAalink|u}}
|style="text-align:center;" | {{Huge|Ю}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" bgcolor="pink" | {{Huge|Ju}}
|
| style="text-align:center;" |{{Huge| يُ}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| يۇ}}
|
|-
| style="text-align:center;" | {{IPAalink|j}}+{{IPAalink|a}}
| style="text-align:center;" | {{Huge|Я}}
| colspan="2"  style="text-align:center;" bgcolor="pink"  |  {{Huge|Ja}}
|
| style="text-align:center;" |{{Huge| يَ}}
| style="text-align:center;" |{{Huge| يا}}
|
|}
== РегӀелал ==
{{ХӀужаби|2}}

== Адабият ==
* {{тӀехь|автор = dibirop m.|бетӀер = avar alipba|басмаялде бахъараб бакӀ = Махач-Кала|сон = 1928|ref = dibirop}}
* {{тӀехь|автор = Şahnazarov Ħ.|бетӀер = Avar alif|басмаялде бахъараб бакӀ = Maħac-Ӿala|сон = 1935|ref = Şahnazarov}}
* {{тӀехь|автор = [[Исаев, Магомет Измайлович|Исаев М. И.]]|бетӀер = Языковое строительство в СССР|басмаялде бахъараб бакӀ = М.|басмахана = [[Наука (издательство)|Наука]]|сон = 1979|гьумерал = 352|тираж = 2650|ref=Исаев}}
* {{тӀехь|автор = Атаев Б. М.|бетӀер = Аварцы: история, язык, письменность|басмаялде бахъараб бакӀ = Махачкала|сон = 1996|ref = Атаев}}
* {{тӀехь|автор = Атаев Б. М.|бетӀер = Формирование и развитие аварского литературного языка. Автореферат диссертации на соискание учёной степени доктора филологических наук|ссылка = http://dlib.rsl.ru/viewer/01000129562#?page=19|издательство = [[Институт языкознания РАН]]|сон = 1998|гьумерал = 45|ref = Атаев}}
* {{тӀехь|автор = [[Алексеев, Михаил Егорович|Алексеев М. Е.]]|бетӀер = Аварский язык|басмаялде бахъараб бакӀ = М.|басмахана = [[Наука (издательство)|Наука]]|сон = 2001|isbn = 5-02-022647-5|басма = Языки Российской Федерации и соседних государств|том = I|гьумерал = 432|тираж = 385|ref = Алексеев}}
* {{тӀехь|автор = Исаев А. А., Магдиев С. Я., Маламагомедов Д. М., [[Оразаев, Гасан Магомедрасулович|Оразаев Г. М.]]|бетӀер = Каталог рукописей и фрагментарных записей на языках народов Дагестана, хранящихся в Рукописном фонде ДНЦ РАН|ссылка = http://www.opentextnn.ru/history/arkheography/specification/?id=2996|басмаялде бахъараб бакӀ = Мх.|сон = 2008|гьумерал = 204|ref = Исаев, Магдиев, Маламагомедов, Оразаев}}

[[Категория:Кирилицалда ругел алипал]]
[[Категория:Латиналда ругел алипал]]
[[Категория:Авар мацI]]
[[Категория:Аварал|Хъвай-хъвагIи]]