Авар мухъ-ракь гьумералъул иццухъ ралагьизе

'''Авар мухъ-ракь''' ккола жакъа къоялъ [[Аварал|авараз]] гӀумру гьабун бугеб территория, жибги бугеб Бакъбаккул Кавказалда. Аваразул гӀемерисез (киназулго 85 %) гӀумру гьабун буго жидерго тарихияб ватӀаналда — [[Авария|Авариялда]], жиб жакъасеб Дагъистаналъул бакътӀерхьун рахъалде кколеб, аваразул жеги 6 проценталъ гӀумру гьабулеб буго [[Россиялъул Федерациялъул регионал|Россиялъул цогидал регионазда]]. Россия тун къватӀиб гӀумру гьабун буго аваразул 9 %, аслияб куцалъ Авар [[ЦӀор|ЦӀоралда]] (жиб гьабсагӀат [[Азарбижан|Азарбижаналда]] гъорлӀ бугеб , гьелъул хьондасебгин бакътӀерхьуда) ва [[Туркия|Туркиялда]] диаспораби гӀадин.

Аварал ккола Дагъистаналъул киналниги [[Дагъистаналъул административияб рикьи|52 муниципалияб гӀуцӀиялъул]] 23 гӀуцӀиялда  цӀикӀкӀанисеб халкълъун. Гьел гӀуцӀиязулги 14 ккола  ккола аваразул гьисторикияб территориялъун. Гьединго аваразул гьисторикияб территориялъун ккола Азарбижаналда гъорлӀ бугеб ЦӀор (букӀараб ЧӀар Республика).

== Аваразул тарихиял мухъал ==
Аваразул тарихиял мухъазул халкъалъул къадар кьун буго 2022 соналъул 1 январалде бугеб хӀалалъ, ва дагьабги мухӀканго 2010 соналъул халкъалъул къадаралъул хъвай-хъвагӀай гьабиялда рекъон:<ref name="perepis2010.xlsx">{{cite web|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol1/pub-01-11.xlsx|title=2010 соналъул ТӀолго Россиялъул халкъалъул къадар рикӀкӀиналъул хӀасил. 11. Россиялъул, федералиял сверухълъабазул, Россиялъул Федерациялъул субъектазул, шагьаразул сверухълъабазул, муниципалиял мухъазул, шагьаразул ва росабазул боязул (поселениязул) халкъалъул къадар|publisher=Росстат|accessdate=|archiveurl=https://www.webcitation.org/6H2j0zOju?url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol1/pub-01-11.xlsx|archivedate=2013-06-01}}</ref><ref name="perepis2010.pdf">{{cite web|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol1/pub-01-11.pdf|title=2010 соналъул ТӀолго Россиялъул халкъалъул къадар рикӀкӀиналъул хӀасил. 11. Россиялъул, федералиял сверухълъабазул, Россиялъул Федерациялъул субъектазул, шагьаразул сверухълъабазул, муниципалиял мухъазул, шагьаразул ва росабазул боязул (поселениязул) халкъалъул къадар|publisher=Росстат|accessdate=|archiveurl=https://www.webcitation.org/6BTiXkrBc?url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol1/pub-01-11.pdf|archivedate=2012-10-17}}</ref><ref name="perepis2010.05.xlsx">{{cite web|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol1/pub-01-05.xlsx|title=2010 соналъул ТӀолго Россиялъул халкъалъул къадар рикӀкӀиналъул хӀасил. 5. Россиялъул, федералиял сверухълъабазул, Россиялъул Федерациялъул субъектазул, шагьаразул сверухълъабазул, мухъазул, шагьаразул чӀей бугеб бакӀазул, росдалал чӀей бугел бакӀазул — мухъазул марказазул ва  3 азарго ялъуни гьелдаса цӀикӀкӀун чи вугел  росдалал чӀей бугел бакӀазул халкъалъул къадар|publisher=Росстат|accessdate=|archiveurl=https://www.webcitation.org/6H58N9ujn?url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol1/pub-01-05.xlsx|archivedate=2013-06-02}}</ref><ref name="perepis2010.05.pdf">{{cite web|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol1/pub-01-05.pdf|title=2010 соналъул ТӀолго Россиялъул халкъалъул къадар рикӀкӀиналъул хӀасил. 5. Россиялъул, федералиял сверухълъабазул, Россиялъул Федерациялъул субъектазул, шагьаразул сверухълъабазул, мухъазул, шагьаразул чӀей бугеб бакӀазул, росдалал чӀей бугел бакӀазул — мухъазул марказазул ва  3 азарго ялъуни гьелдаса цӀикӀкӀун чи вугел  росдалал чӀей бугел бакӀазул халкъалъул къадар|publisher=Росстат|accessdate=|archiveurl=https://www.webcitation.org/6H58OQ2Jm?url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol1/pub-01-05.pdf|archivedate=2013-06-02}}</ref>

{{Автонумерация
  | ХӀубал = 12
  | ГӀуцӀа-кӀутӀи = standard sortable
  | БетӀер1 = <small>№</small>
  | БетӀер2 = <small>цӀар</small>
  | БетӀер3 = <small>байрахъ</small>
  | БетӀер4 = <small>герб</small>
  | БетӀер5 = <small>гӀатӀилъи<br>км²</small>
  | БетӀер6 = <small>халкъ<br>кинабниги<br>01.01.2020<br>чи</small>
  | БетӀер7 = <small>халкъ<br>кинабниги <br>14.10.2010<ref name="perepis2010.pdf"/> <br>чи</small>
  | БетӀер8 = <small>халкъ<br>шагьаралъулаб<br>14.12.2010<ref name="perepis2010.pdf"/> <br>чи (%)</small>
  | БетӀер9 = <small>гъорлӀе<br>бачуна</small>
  | БетӀер10 = <small>{{comment|админ.|административияб}}<br>марказ</small>
  | БетӀер11 = <small>марказалъул<br>халкъ<br>14.X.2010<ref name="perepis2010.05.pdf"/> <br>чи.</small>
  | БетӀер12 = <small>карта</small>
  | Ращалъизаби5 = right
  | Ращалъизаби6 = right
  | Ращалъизаби7 = right
  | Ращалъизаби8 = right
  | Ращалъизаби9 = right
  | Ращалъизаби11 = right
  | Рекъезаби5 = цифра
  | Рекъезаби6 = цифра
  | Рекъезаби7 = цифра
  | Рекъезаби8 = цифра
  | Рекъезаби9 = цифра
  | Рекъезаби11 = цифра
|А-%| '''Мухъал<br>(муниципалиял мухъал)'''| | |  | | | | | | | 															
															
|А| [[Бакълъул мухъ]]<br>({{lang-ru|Гумбетовский район}}) |  | [[Файл:Coat of Arms of Gumbetovskiy rayon.jpg|40px]] | 676,16 | {{Халкъалъул къадар | Гумбетовский район |тр | Регион = Дагъистан}}| 22046 | 0 (0,00 %) | 15 {{comment|м. гӀ.|муниципалияб гӀуцӀи}}{{ГъоркьегӀан|Бакълъул мухъ|1}} | [[МелъелтӀа]] {{comment|р.|росу}} | {{Халкъалъул къадар | Мехельта |тр | Регион = Дагъистан}} | [[File:Gumbetovsky district locator map.png|100px]]		
															
|А| [[Болъихъ мухъ]]<br>({{lang-ru|Ботлихский район}}) |  | [[Файл:Герб Ботлихского района.gif|40px]] | 687,93 | {{Халкъалъул къадар | Ботлихский район |тр | Регион = Дагъистан}}| 54322 | 0 (0,00 %) | 20 {{comment|м. гӀ.|муниципалияб гӀуцӀи}}{{ГъоркьегӀан|Болъихъ мухъ|1}} | [[Болъихъ]] {{comment|р.|росу}} | {{Халкъалъул къадар | Ботлих |тр | Регион = Дагъистан}} | [[File:Botlikhsky district locator map.png|100px]]

|А| [[ГӀахьвахъ мухъ]]<br>({{lang-ru|Ахвахский район}}) |  | [[Файл:Coat of arms of Ahvahsky area.png|40px]] | 196,87 | {{Халкъалъул къадар | Ахвахский район |тр | Регион = Дагъистан}}| 22014 | 0 (0,00 %) | 13 {{comment|м. гӀ.|муниципалияб гӀуцӀи}}{{ГъоркьегӀан|ГӀахьвахъ мухъ|1}} | [[КӀкӀаратӀа]] {{comment|р.|росу}} | {{Халкъалъул къадар | Карата |тр | Регион = Дагъистан}} | [[File:Akhvakhsky district locator map.png|100px]]

|А| [[Гъуниб мухъ]]<br>({{lang-ru|Гунибский район}}) | [[Файл:Flag_of_Gunibsky_district.png|60px]] | [[Файл:Герб Гунибского района.png.gif|40px]] | 609,52 | {{Халкъалъул къадар | Гунибский район |тр | Регион = Дагъистан}}| 25303 | 0 (0,00 %) | 18 {{comment|м. гӀ.|муниципалияб гӀуцӀи}}{{ГъоркьегӀан|Гъуниб мухъ|1}} | [[Гъуниб]] {{comment|р.|росу}} | {{Халкъалъул къадар | Гуниб | тр | Регион = Дагъистан}} | [[File:Gunibsky district locator map.png|100px]]
															 
|А| [[ЛъаратӀа мухъ]]<br>({{lang-ru|Тляратинский район}}) |  | [[Файл:Герб Тляратинского района.png|40px]] | 1 611,52 | {{Халкъалъул къадар | Тляратинский район |тр | Регион = Дагъистан}}| 22165 | 0 (0,00 %) | 18 {{comment|м. гӀ.|муниципалияб гӀуцӀи}}{{ГъоркьегӀан|ЛъаратӀа мухъ|1}} | [[ЛъаратӀа (ЛъаратӀа мухъ)|ЛъаратӀа]] {{comment|р.|росу}} | {{Халкъалъул къадар | Тлярата (Тляратинский район) |тр | Регион = Дагъистан}} | [[File:Tlyaratinsky district locator map.png|100px]] 
															 
|А| [[НахъбакӀ мухъ]]<br>({{lang-ru|Казбековский район}}) | | [[Файл:Coat of Arms of Kazbekovsky District.png|40px]] |585,13| {{Халкъалъул къадар | Казбековский район |тр | Регион = Дагъистан}}| 42752 | 5202 (12,17%)<br><small>1 ш.т.гь:<br>Хадум (5202)<small/> | 13 {{comment|м. гӀ.|муниципалияб гӀуцӀи}}{{ГъоркьегӀан|НахъбакӀ мухъ|1}} | [[Дилим]] {{comment|р.|росу}} | {{Халкъалъул къадар | Дылым |тр | Регион = Дагъистан}} | [[File:Kazbekovsky district locator map.png|100px]] 
															 
|А| [[Унсоколо мухъ]]<br>({{lang-ru|Унцукульский район}}) | [[Файл:Неофициальный флаг Унцукульского района.png|60px]] | [[Файл:Gerb Uncukuiskiy rayon.png|40px]] | 559,86 | {{Халкъалъул къадар | Унцукульский район |тр | Регион = Дагъистан}}| 29547 | 4886 (16,54 %)<br><small>1 ш.т.гь:<br>Шамилхъала<small/> | 12 {{comment|м. гӀ.|муниципалияб гӀуцӀи}}{{ГъоркьегӀан|Унсоколо мухъ|1}} | [[Шамилхъала]] {{comment|ш.т.гь.|шагьаралъул тайпаялъул гьен}} | {{Халкъалъул къадар | Шамилькала |тр | Регион = Дагъистан}} | [[File:Untsukulsky district locator map.png|100px]] 
															 
|А| [[Хунзахъ мухъ]]<br>({{lang-ru|Хунзахский район}}) | | [[File:Coat of arms of Khunzakh district (official).png|40px]] | 551,91 | {{Халкъалъул къадар | Хунзахский район |тр | Регион = Дагъистан}}| 31691 | 0 (0,00 %) | 24 {{comment|м. гӀ.|муниципалияб гӀуцӀи}}{{ГъоркьегӀан|Хунзахъ мухъ|1}} | [[Хунзахъ]] {{comment|р.|росу}} | {{Халкъалъул къадар | Хунзах |тр | Регион = Дагъистан}} | [[File:Hunzahsky district locator map.png|100px]] 
															 
|А| [[Хьаргаби мухъ]]<br>({{lang-ru|Гергебильский район}}) | | [[Файл:Герб Гергебильского района.PNG|40px]] | 346,52 | {{Халкъалъул къадар | Гергебильский район |тр | Регион = Дагъистан}}| 19910 | 0 (0,00 %) | 10 {{comment|м. гӀ.|муниципалияб гӀуцӀи}}{{ГъоркьегӀан|Хьаргаби мухъ|1}} | [[Хьаргаби]] {{comment|р.|росу}} | {{Халкъалъул къадар | Гергебиль | тр | Регион = Дагъистан}} | [[File:Gergebilsky district locator map.png|100px]] 

|А| [[ЦӀумада мухъ]]<br>({{lang-ru|Цумадинский район}}) | | [[Файл:Герб Цумадинского района.jpg|40px]] |1 178,48 | {{Халкъалъул къадар | Цумадинский район |тр | Регион = Дагъистан}}| 23345 | 0 (0,00 %) | 23 {{comment|м. гӀ.|муниципалияб гӀуцӀи}}{{ГъоркьегӀан|ЦӀумада мухъ|1}} | [[Агъвали]] {{comment|р.|росу}} | {{Халкъалъул къадар | Агвали |тр | Регион = Дагъистан}} | [[File:Dagestan-tsumadinsky.png|100px]] 
															 
|А| [[ЦӀунтӀа мухъ]]<br>({{lang-ru|Цунтинский район}}) | | | 1 538,91 | {{Халкъалъул къадар | Цунтинский район |тр | Регион = Дагъистан}}| 18282 | 0 (0,00 %) | 8 {{comment|м. гӀ.|муниципалияб гӀуцӀи}}{{ГъоркьегӀан|ЦӀунтӀа мухъ|1}} | [[ЦӀунӀа]] {{comment|р.|росу}} | б/гь | [[File:Tsuntinsky district locator map.png|100px]] 
															 
|А-| [[БежтӀа мухъ]]<ref>[[БежтӀа участок]] рикӀкӀуна ЦӀунтӀа  мухълда гъорлъ, жиндир 18828 чиясул 2010 соналъул хъвай-хъвагӀиялда рекъон БежтӀа мухълда 7240 чи кколеб.</ref><br>({{lang-ru|Бежтинский участок}}) | | [[Файл:Герб Бежта.png|40px]] | 575,34 | {{Халкъалъул къадар | Бежтинский участок |тр | Регион = Дагъистан}}| 7240 | 0 (0,00 %) | 5 {{comment|м. гӀ.|муниципалияб гӀуцӀи}}{{ГъоркьегӀан|ЦӀунтӀа мухъ|1}} | [[БежтӀа]] {{comment|р.|росу}} | {{Халкъалъул къадар | Бежта |тр | Регион = Дагъистан}} | [[File:Бежтинский участок Дагестан.png|100px]] 
															 
|А| [[ЧӀарада мухъ]]<br>({{lang-ru|Чародинский район}}) | | [[Файл:Герб_чародинского_района.gif|40px]] | 894,03 | {{Халкъалъул къадар | Чародинский район |тр | Регион = Дагъистан}}| 11777 | 0 (0,00 %) | 13 {{comment|м. гӀ.|муниципалияб гӀуцӀи}}{{ГъоркьегӀан|ЧӀарада мухъ|1}} | [[ЦӀуриб]] {{comment|р.|росу}} | {{Халкъалъул къадар | Цуриб |тр | Регион = Дагъистан}} | [[File:Charodinsky district locator map.png|100px]] 
															 
|А| [[Шамилил мухъ]]<br>({{lang-ru|Шамильский район}}) |  | [[Файл:Coat of Arms of Shamilsky rayon (Dagestan).jpg|40px]] | 892,19 | {{Халкъалъул къадар | Шамильский район |тр | Регион = Дагъистан}}| 28122 | 0 (0,00 %) | 25 {{comment|м. гӀ.|муниципалияб гӀуцӀи}}{{ГъоркьегӀан|Шамилил мухъ|1}} | [[ХӀебда]] {{comment|р.|росу}} | {{Халкъалъул къадар | Хебда |тр | Регион = Дагъистан}} | [[File:Shamilsky district locator map.png|100px]] 															 
}}

=== ЧӀел-бакӀал ===
====[[Бакълъул мухъ]]====
:'''''Росдал боял:'''''
{{columns-list|colwidth=20em|
* ''[[Аргъвани росдал бо]]''
** [[Аргъвани|'''Аргъвани''']]
** [[Садуб]]
** [[Нанибика]]
* ''[[Гьарадерихъ росдал бо]]''
** [[БакьулӀ Гьарадерихъ|'''БакьулӀ Гьарадерихъ''']]
** [[Гъоркьа Гьарадерихъ]]
** [[ТӀаса Гьарадерихъ]]
* ''[[Игьали росдал бо]]''
** [[Игьали|'''Игьали''']]
** [[Кунзахъ]]
** [[Лъанлъари]]
** [[ЦӀаналӀ]]
* ''[[МелъелтӀа росдал бо]]''
** [[Басрияб Сивухъ]]
** [[МелъелтӀа|'''МелъелтӀа''']]
** [[Нариш]]
* ''[[ЦӀиликь росдал бо]]''
** '''[[ЦӀиликь]]'''
** [[ЦӀияб ЦӀиликь]]
* ''[[ЦӀунди-Шабдухъ росдал бо]]''
** [[ИчичӀали]]
** [[ЦӀунди]]
** '''[[Шабдухъ]]'''
}}

:'''''Росаби:'''''
{{columns-list|colwidth=20em|
* [[Гъадари]]
* [[Гъоркьа Инхо]]
* [[Данухъ]]
* [[Ингиши]]
* [[КилалӀ]]
* [[ЛъаратӀа]]
* [[ТӀаса Инхо]]
* [[ЧӀиркъатӀа]]
* [[ЧӀикь]]
}}

==== [[Болъихъ мухъ]]====

====[[ГӀахьвахъ мухъ]]====

====[[Гъуниб мухъ]]====

====[[ЛъаратӀа мухъ]]====

====[[НахъбакӀ мухъ]]====

====[[Унсоколо мухъ]]====

====[[Хунзахъ мухъ]]====

====[[Хьаргаби мухъ]]====

==== [[ЦӀумада мухъ]]====

====[[ЦӀунтӀа мухъ]]====

=====[[БежтӀа мухъ]]=====

==== [[ЧӀарада мухъ]]====

====[[Шамилил мухъ]]====

== Аварал цӀикӀкӀанисел ругел мухъал ==

== Аварзул цогидал росаби ==

== Азарбижаналда ==
{{main|Аварал Азарбижаналда}}

== Ралагье гьединго ==

== МугъчӀваял ==
{{ХӀужаби}}

== РегӀелал ==
* [http://nvk520.narod.ru/municipal/dagestan13012005.html Дагъистаналъул Жумгьурият. Къанун. Дагъистаналъул Жумгьурияталъул муниципалиял гӀуцӀиязул гӀорхъабазул ва статусалъул хӀакъалъулӀ (гӀурус)]
* [https://web.archive.org/web/20070404203739/http://www.e-dag.ru/gov/admin.htm Мухъазул ва шагьаразул администрациял (гӀурус)]

{{Авария}}

[[Категория:Аваристан]]
[[Категория:Авар мухъ-ракь]]