O Fortuna гьумералъул иццухъ ралагьизе

{{Short description|ГьоркьохъгӀасрабазул латин шигӀру, Carmina Burana-ялъул бутӀа}}
[[File:CarminaBurana wheel.jpg|thumb|upright=1.35|"O Fortuna" ''Carmina Burana'' манускрипталда ([[Бавариялъул пачалихъияб библиотека]]; гьумералда шигӀруялъул буго ахирисеб анӀго мух, кваранаб гъоркьияб бокӀнида бугеб цӀезабигун]]
'''"O Fortuna"''' ккола [[гьоркьохъгӀасрабазул латин мацӀ|гьоркьохъгӀасрабазул латин]] [[голиардал|голиардазулаб]] [[Поэзия|шигӀру]], жибги ''[[Carmina Burana]]'' абун машгьураб коллекциялъул бутӀалъун бугеб ва XIII гӀасруялдаса цебе хъвараб. Гьеб буго [[Фортуна|Фортунаялдасан]], грек ва [[румаб мифологиялда|рум мифологиялда]] рекъон жинца илагьзабазеги гӀадамазеги нухмалъулеб, къуркьи-гурхӀел гьечӀеб къисматалдасан гӀарзагъин.

1935–36 соназда, "O Fortuna" музикагъинабуна герман композитор [[Карл Орфф|Карл Орффица]], жиндирго ''[[Carmina Burana (Орфф)|Carmina Burana]]'' [[Кантата|кантатаялъул]] рагьулеб ва къалеб бутӀалъун кколеб "{{Lang|la|Fortuna Imperatrix Mundi|italic=no}}"-ялъул цо бутӀа хӀисабалда. ТӀоцебесеб нухалъ гьеб лъуна [[Алт опера|Франкфурталъул операялъ]] 1937 соналъул 8 юналда. Гьеб рагьула хьадараб темпалда [[Къали (музикалияб алат)|къалазул]] гьаракьгун ва хоргун, жиб хекко щурелалдехун унеб, бигьа гьабун къалазул ва къокъал [[чӀвабзазулазул секция|чӀвабзазулги]] [[Паранс ссур|ссуразулги]] нотабазул цоккураб [[Крескендо|крескендоялде]] бахунеб, ахирисел халатал ва хӀал бугеб нотабазул цоялда максимумлъулел ва циндаго лӀугӀулел. Тон буго модалияб, ахирисеб ичӀго такталде щвезегӀан. Перформансалъ ккола кӀигоги бащадабги минуталдаса хадуб заман. 

[[O Fortuna (Орфф)|ШигӀруялъул Орффица гьабураб музикагъен]] буго асар бугеб ва хӀалӀтизабулеб буго гӀемерал цогидал хӀалтӀабазулӀ, гьеб ахӀула [[Классикияб музика|классикияб музикаялъул]] гӀеме-гӀемерал ансамбелазда ва [[Поп музика|популяриял артистаз]]. Гьеб рагӀизе бегьула гӀеме-гӀемерал филмазда ва телевизиониял рекламабазда, ва гьеб лӀугьана популярияб маданияталъул элементазул аслияздаса цояблъун, жинца драмаялъул ялъуни катастрофаялъул ситуциялъулаб рекӀел хӀал гьабулеб. "O Fortuna" бетӀерлъана Халкъияб Классикияб Харталъул ([[Ингилис мацІ|инг.]] "The People's Classical Chart") сияхӀалда 2009 соналъ, [[Цолъараб Къиралат|Цолъараб Къиралаталда]] ахирисеб 75 соналда жаниб бищун машгьураб классикияб музика хӀисабалда.<ref>{{cite news |author=<!--Staff writer(s); no by-line.--> |title=Most played classical music of the past 75 years |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/8432499.stm |date=28 December 2009|newspaper=[[BBC News]] }}</ref>

== Тарих ==

=== Бенедиктбоерналъул манускрипт ===
{{Main|Carmina Burana}}
"O Fortuna" ккола гьоркьобгӀасрулъиялъул латин [[Голиардал|голиардикияб]] шигӀру XIII гӀасруялда хъвараб, жиндир авторлъиги лъалареб.<ref name=":0">{{Cite magazine|last=Horton|first=Scott|date=2008-09-07|title=O Fortuna!|url=https://harpers.org/2008/09/o-fortuna/|access-date=2021-04-18|magazine=Harper's|language=en}}</ref> Гьеб буго [[Фортуна|къисматалъул илагьалдасан]] гӀарзагъин, ''[[Carmina Burana]]'' абун цӀар араб коллекциялъулӀ бугеб.

=== Орффил лъейи ===
{{Main|Carmina Burana (Орфф)}}
[[Карл Орфф|Карл Орффица]] лъай-хъвай гьабуна коллекциягун 1934 соналъ ва хӀалтӀана [[Либретто|либреттоялда]] латин ва грек мацӀазул энтузиаст Мишель Гьофмангун шигӀрабазул 24 тӀаса-бищизе ва гӀуцӀа-кӀутӀизе. Жиндирго ''[[Carmina Burana (Орфф)|Carmina Burana]]'' Орффица композинабуна, либреттоги хӀалтӀизабун, 1935–36 соназ. ТӀоцебесеб нухалъ гьеб лъуна [[Франкфурталъул опера|Франкфурталъул операялда]] 1937 соналъул 8 юналъ. [[Кантата]] гӀуцӀун буго щуга къотӀелалъулӀ бугеб 25 [[ХӀаракат (музика)|хӀаракаталдаса]], композиционияб аслуялда буго "O Fortuna", жиб тӀоцебесеб хӀаракатлъун баккулеб ва такрарлъулеб къоло щуабилелда, кӀиябго къотӀелалда тӀацӀар буго "Fortuna Imperatrix Mundi".

== Текст ==
''[[Harper's Magazine|Harper's]]'' журналалда Скотт Гьортоница хъвана, шигӀруялъул тексталъ гъоркьмухъгъинабулеб бугил, гьеб хъвараб заманалда кигӀан дагьал гӀадамазда "жидерго къисматалда тӀад кинаб букӀаниги контрол ихӀсасунеб букӀараб", гьебго заманалда гьелъулӀ "рагӀулеб бугин гӀумруялде гӀишкъу, гьаб пакъираб инсанасулаб рукӀунлъиялъул кьолел гьуинал лахӀзатазул къимат гьабизе, гьездаса лазат босизе бугеб гъира" абун.<ref name=":02" /> {{verse translation|O Fortuna
velut luna
statu variabilis,
semper crescis
aut decrescis;
vita detestabilis
nunc obdurat
et tunc curat
ludo mentis aciem,
egestatem,
potestatem
dissolvit ut glaciem.

Sors immanis
et inanis,
rota tu volubilis,
status malus,
vana salus
semper dissolubilis,
obumbrata
et velata
michi<!-- The score has "michi", not "mihi" --> quoque niteris;
nunc per ludum
dorsum nudum
fero tui sceleris.

Sors salutis
et virtutis
michi nunc contraria,
est affectus
et defectus
semper in [[Ангария (Румаб къанун)|angaria]].
Hac in hora
sine mora
corde pulsum tangite;
quod per sortem
sternit fortem,
mecum omnes plangite!|О Фортуна,
моцӀ гӀадай
хӀал жиндир хисардулей,
даим гӀола
я щущала;
рихараб гӀумруялъин
цин зурула
цин хьула
хӀала гӀакълул роцӀцӀенгун;
мискинлъигин
ва къуват
биинабула цӀверлъун.

Къисмат хӀинкъаб,
чӀогояб,
гьокойин мун гирулеб,
хӀалги квешаб,
гӀадад сах
кидаго тӀагӀун унеб,
рагӀадхараб
бахчараб
диеги мун вабаъин;
гьанже хӀайгун
гӀицӀаб мугъгун
вуссана дур квешлъуде.

Къисмат сахлъуд
лъикӀлъудги
диде гьанжеги данде,
гъурулаго
биххунги,
кидаго лагълъиялда.
ЛъалхъичӀого
гьабсагӀат
сорон чӀвабзада кӀутӀе;
гучал къала
къисматалъ,
дундгун щивав гӀодула!<ref>[http://www.classical.net/music/comp.lst/works/orff-cb/carmlyr.php#track1/ "''Carmina Burana'' – O Fortuna"], Classical Net. Accessed 30 July 2018</ref><ref>Мухъккун гьабураб таржама, авар мацӀалъул шигӀраби хъваялъул къанунги гьижабазул къадарги цӀунун гьабураб.</ref>|lang=la}}

== Музика ==
Орффил гъира базабун буго музика хъваялъе жибго шигӀруялъги, гьоркьобгӀасрулъиялъул ''[[Rota Fortunae]]'' яги Фортунал гьоко симболалъги, жиб Фортуна илагьалъ бокьухъе сверизабулеб, цоял гӀадамал гӀазаб чӀамизе тӀамун, цогидазе бечелъи батизабун. ''Rota Fortunae'' дандчӀвалеб буго шигӀрабазул мажмугӀалъул ''Codex Buranas'' абун лъалеб варианталда. Музыкалияб аккомпанемент такрарлъи релълъинабулеб буго гьокоялъул гириялда.{{sfn|Clem|2021}}<ref>{{Cite journal|last=Stein|first=Jack M.|date=Summer 1977|title="Carmina Burana" and Carl Orff|jstor=30156812|journal=Monatshefte|volume=69|issue=2|pages=121–130|issn=0026-9271}}</ref>

"O Fortuna" байбихьула хьадараб темпалда [[Къали (музикалияб алат)|къалазул]] гьаркьгун ва энергетикаб [[Хор|хоргун]], жиб хекко щуриялде буссунеб, бигьа гьабун къалазул ва къокъал [[чӀвабзазулазул секция|чӀвабзазул]] ва [[Паранс ссур|ссуразул]] нотабазул цоккураб [[Крескендо|крескендоялде]] бахунеб, ахирисел халатал ва хӀал бугеб нотабазул цоялда максимумлъулел ва циндаго лӀугӀулел. Дирижер Марин Олсопица хъван буго гьеб "байбихьулин кинабго къуваталдалъун ва бугеб хӀалалдалъун, хадуб лъалхъичӀого дагьлъулин ричӀчӀалъе бугеб цеккунлъазабияб такрарлъиялде, жиб кулминационияб лӀугӀелалде щолеб" абун.<ref>{{Cite news|last=Alsop|first=Marin|author-link=Marin Alsop|date=November 11, 2006|title=Love, Lust and Drinking Stir 'Carmina'|url=https://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=6470188|access-date=2021-04-18|work=[[NPR Music]]}}</ref> Тон буго модалияб, ахирисеб ичӀго такталде щвезегӀан тоналияб центералда сверун бараб. КочӀол ахирисеб гьижа хисула тонлъиялдаги эмоционалияб сипаталда рекъон, [[D минор|D миноралдаса]] [[D мажор|D мажоралде]].{{sfn|Clem|2021}}

Олсопица ааралъе сипат гьабулеб буго "спектакл" гӀадин, жинца киналго ихӀсасахде асар гьабулеб, мухӀканаб категоризациялъулъ ургъунгу гӀинги тӀамичӀого.<ref name=":2">{{Cite news|date=November 11, 2006|title=The Lasting Appeal of Orff's 'Carmina Burana'|url=https://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=6471891|access-date=2021-04-18|work=Weekend Edition Sunday|publisher=NPR|language=en}}</ref> Дэвид Клемил рагӀабазда рекъон, "музикаялъ магӀна кьолеб буго Фортунал гьоко эхеде свериялъул, тексталъ — гӀодобе свериялъул".{{sfn|Clem|2021}}

== Ресепшен ==
''Carmina Burana'' букӀана битӀ ккараблъун жиб тӀоцебесеб нухалъ Франкфурталъул операялда 1937 соналъ лъуралдаса нахъе, гьелъ квербакъи гьабуна Орффил карйера цебетӀеялъе, ва гьеб лӀугьина гьесул бищун цӀар араб хӀалтӀилъун.<ref name=":03" /> "O Fortuna", цӀарккун абуни, лӀугьана популярияб музикаялда бищун лъалел комползицияздаса цояблъун. 2009 соналъ, гьелъ бетӀергъинабуна [[BBC|BBC-ялъул]] бищун машгьурал класскиял треказул сияхӀ, [[BBC Radio 2]] каналалъул программинабиялъул бетӀерас гьелде абуна "даимаб музикалияб асар, жиб хӀалеб, лъолеб ва бокьулеб букӀин давамлъулеб бугеб 70-ялдаса цӀикӀкӀун соналъ, жиб хъваралдаса хадубги".<ref>{{Cite news|date=2009-12-28|title=O Fortuna is 'most listened to'|work=BBC News|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/8432499.stm|access-date=2021-04-18}}</ref> [[Нидерландазул Радио Дунялалдаго|Нидерландазул радиоялъул]] документалияб филмалъ баян гьабулеб буго гьелъул хоразул, кӀудияб оркестразул комбинацияз, алатазул интересиял комбинацияздалъун, тӀубураб ритмалдалъун, ва гьединго гьеб кин ахӀулеб ва ракӀалда чӀолеб къагӀидаялдалъун.<ref>{{Cite web|date=2004-12-19|title=The story of the Carmina Burana|url=https://www.radionetherlandsarchives.org/the-story-of-the-carmina-burana/|access-date=2021-04-18|website=Radio Netherlands Archives|language=en-GB}}</ref> Гьортоница абулеб буго гьеб бугин "бриллиянтаб хӀалтӀи", жиндир "батизе бегьулеб жо, цӀакъ машгьур гьабиялъ, къвагӀида хвезабураб", жиб хӀалтӀизабулеб "гӀемерисеб мелодия гӀадин, кинаб букӀаниги кӀвар бугеб къагӀидаялъ жиндирго кутакаб ругьелалдаса батӀа гьабун".<ref name=":03" />

''Оксфордалъул музикаялъулаб ва рекламаялъулаб баянтӀехьалда'' Клемица гьоркь мухъ цӀалеб буго шигӀруялъул инсанасул къеркьей ва къисмат гӀадал темаби гӀемериселъ машгьураб хӀалтӀизабиялдаса ратӀа гьарун рукӀиналда. Мисаллъун гьес босун буго музика [[Applebee's|Applebee's-алъул]] рекламаялда хӀалтӀизаби, гьениб рагӀаби хисизарун руго цӀияб рекламаялъул акциялъе рекъон кколедухъ, гьебги аранжиналде мугъчӀвайги гьабун гӀицӀго гьелъул магӀна "эпопеялъул" халкъалде бичӀучӀухъе букӀиналъ ("эпикияб иш").{{sfn|Clem|2021}} "O Fortuna-ялъул" рекламаялда ва популярияб маданияталъул цогидал формабазда хӀалтӀизаби, батизе бегьулеб жо, байбихьана 1981 соналъул [[Экскалибур (филм)|''Экскалибур'']] фильмалъул тӀубан жиндилӀ тӀубан кечӀ хӀалтӀизабун бугб трейлер къватӀибе бачӀиналдаса.{{sfn|Clem|2021}}

== Хъваял ==
{| class="wikitable sortable"
|+Жабго жиндидаго бугеб асар гӀадин"O Fortuna-ялъул" хъваял
! scope="col" |Хъвана
! scope="col" |Дирижер
! scope="col" |Оркестра
! scope="col" |Хор
! scope="col" |Заман
! scope="col" |Релиз
|-
| data-sort-value="1991-10-25" |25 октобер1991
|{{ill|Robert Groslot|nl}}
|Il Novecento
|Proms choir
|2:28
|''Night Of The Proms'', Vol. 6<ref>{{Muziekweb|JK60397}}</ref>
|-
| data-sort-value="2009-10-28" |28 октобер2009
|
|[[Trans-Siberian Orchestra]]
|Trans-Siberian Orchestra choir
|2:44
|''[[Night Castle]]'', диск 2, трек12
|-
| data-sort-value="2020-05-04" |4 октобер2020
|{{ill|Martina Batič|sl}}
|
|{{ill|Chœur de Radio France|fr}}
|2:05
|[[France Musique]]<ref>{{cite web|url=https://www.francemusique.fr/musique-classique/o-fortuna-carmina-burana-par-le-choeur-de-radio-france-83612|title='O Fortuna' - Carmina Burana par le Choeur de Radio France|date=4 May 2020|website=[[France Musique]]|at=1:11–3:16|language=fr}}</ref>
|}

==МугъчӀваял ==
{{Reflist}}

==Иццал==
* {{cite book
 |last1                = Clem
 |first1               = David
 |date                 = 2021
 |chapter              = Medievalism goes Commercial: The Epic as Register in Contemporary Media
 |chapter-url          = https://books.google.com/books?id=XPUTEAAAQBAJ&pg=PA488
 |editor1-last         = Deaville
 |editor1-first        = James
 |editor1-link         = :d:Q104837554
 |editor2-last         = Tan
 |editor2-first        = Siu-Lan
 |editor3-last         = Rodman
 |editor3-first        = Ron
 |title                = The Oxford Handbook of Music and Advertising
 |url                  = https://books.google.com/books?id=XPUTEAAAQBAJ
 |publisher            = Oxford University Press
 |pages                = 488–504
 |isbn                 = 9780190691240
 |oclc                 = 1195817243
}}

==ТӀадеги цӀалиялъе==
* {{cite web
 |url=https://phoenixchorale.org/2013/04/music-from-the-silver-screen-behind-the-music-part-1/
 |title=Behind the Music (O Fortuna)
 |last=Hasenmiller
 |first=Alaina
 |date=11 April 2013
 |website=[[Phoenix Chorale]]
 |series=Music from the Silver Screen
 |ref=none
 |access-date=25 March 2022
 |archive-date=4 July 2022
 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220704005825/https://phoenixchorale.org/2013/04/music-from-the-silver-screen-behind-the-music-part-1/
 |url-status=хвараб
 }}
* {{cite book
 |last                = Haug
 |first               = Walter
 |author-link         = :de:Walter Haug
 |date                 = 1995
 |chapter              = O Fortuna: Eine historisch-semantische Skizze zur Einführung
 |chapter-url          = https://books.google.com/books?id=IX9dDwAAQBAJ&pg=PA1
 |editor1-last         = Haug
 |editor1-first        = Walter
 |editor2-last         = Wachinger
 |editor2-first        = Burghart
 |editor2-link         = :de:Burghart Wachinger
 |title                = Fortuna
 |url                  = https://books.google.com/books?id=IX9dDwAAQBAJ
 |series               = Fortuna Vitrea
 |language             = de
 |volume               = 15
 |publisher            = Max Niemeyer
 |pages                = 1–22
 |doi                  = 10.1515/9783110949414-002
 |isbn                 = 3-484-15515-9|ref=none}}
* {{cite magazine
| last                 = Stevenson
| first                = Cait
| date                  = 31 July 2017
| title                 = O Fortuna: The story of one [of] the great poems (and songs) of the Middle Ages
| url                   = https://www.medievalists.net/2019/09/o-fortuna-the-story-of-the-one-the-great-poems-and-songs-of-the-middle-ages/
| magazine              = The Medieval Magazine
| publisher             = medievalists.net
| volume                = 3
| issue                 = 13|ref=none}}

==КъватӀисел регӀелал==
*{{Wikisourcelang-inline|la|Fortuna Imperatrix Mundi}}
*[https://parlettpages.uk/carmina/cb2.html "O Fortuna"], Дэвид Парлетил ''Carmina Burana''-ялъул  таржамаялда

{{Carmina Burana}}
{{Authority control}}

[[Категория:ГьоркьохъгӀасрабазул латин поэзия]]
[[Категория:Карл Орффил композициял]]
[[Категория:1937 соналъул композициял]]
[[Категория:Хоралиял композициял]]
[[Категория:D миноралда композициял]]
[[Категория:Фортуна]]