А (кириллица) гьумералъул иццухъ ралагьизе

{{релълъарал хӀарпал|A}}
{{релълъарал хӀарпал|a}}
{{релълъарал хӀарпал|а}}
{{цогидал магӀнаби|А}}
{{Графемаялъул инфобокс
|name=А
|variations=([[А (кириллица)#Хурхарал хӀарпал ва цогидал релълъарал ишараби|Ралагье гъоркьегӀан]])
|image=Cyrillic letter A (v2).svg
|imagesize=120px
| оригинал = cyrillic capital letter a
| оригинал2 = cyrillic small letter a
| HTML = 1040
| HTML2 = 1072
| хадуб2 = В (кириллица)
| хадуб5 = Е (кириллица)
| цебе2-1 = Я (кириллица)
| хадуб2-2 = В (кириллица)
| хадуб2-5 = Е (кириллица)
|script=[[Кирилликияб хъвай-хъвагӀи]]
|type=[[Алипба]]
|typedesc=яб
|SHtype=
|SHform=
|mode=
|language=[[Басрияб килисаялъулаб славян мацӀ]]
|phonemes=[{{IPAlink|a}}]<br>[{{IPAlink|ɑ}}]<br>[{{IPAlink|ə}}]
|unicode=U+0410, U+0430
|alphanumber=1
|number=1
|fam1=[[Египтиян гьиероглифал|<hiero>F1</hiero>]]
|fam2=[[Image:Proto-semiticA-01.svg|20px|Алиф]]
|fam3=[[Proto-Canaanite script]] яги [[Cretan hieroglyphs|Cretan script]]
|fam4=[[File:PhoenicianA-01.svg|20px|Финикияб алеф]]
|fam5=[[Image:phoenician aleph.svg|20px|Aleph]]
|fam6=[[Альфа|Α α]]
|fam7=[[Ⰰ]] [[File:Glagolitic az.svg|15px|Глаголикияб азъ]]
|usageperiod=~900 to present
|children={{bull}}[[Я]]<br>
|sisters=[[A]]<br>[[Альфа|Α α]]<br>[[Алиф|א<br>ا<br>ܐ]]<br>[[አ]]<br>[[wikt:Ա|Ա]] [[wikt:ա|ա]]<br>[[𐌀]] [[Ａ ᴀ]]
|equivalents=[[A]] ([[Латин хъвай-хъвагӀи]])
|associates=[[Ң|аң]]
|direction=КвегӀидаса квараниде
}}
{{Авар алипбаялъул инфобокс|хӀарп=А|гьаркь=ä|хӀарпалда_цӀар=а}}

'''А''', '''а''' — кириллицаялда гӀуцӀарал киналниги алипбаязул тӀоцӀебесеб хӀарп.<ref name="БРЭ">{{БРЭ}}</ref> БачӀин буго {{lang-grc|α}} (альфа) хӀарпалдаса, жибги финикияб «[[Алиф (финикияб)|алеф]]» хӀарпалдаса лӀугьараб. ГӀемерисеб бихьизабула [[гъоркьияб борхиялъул гьоркьохъеб кьералъул лабиаллъичӀеб рагьараб]] {{IPA|/ä/}} гьаракь.  

== Тарих ==
Кириллияб А хӀарп лӀугьараб буго грек альфа ({{lang|el|Α&nbsp;α}}) хӀарпалдаса. Басрияб славян алипбаялда гьелде абула азъ–илан, {{Script|Cyrs|азъ}} (azǔ), "Дун" абураб магӀнаги бугеб. Кириллияб рикӀкӀеназул системаялда А хӀарпалъул магӀна буго 1.

== Форма ==
Тарихалда жаниб, кириллияб А хӀарпалъул букӀана батӀи-батӀияб форма. Россиялда [[Пётр I|I Пётрица]] граждан шрифт билӀинабуралдаса нахъе, кириллияб А хъвала латин варианталда релълъун; курсивги, мухъил формаги гьединго.

== ХӀалтӀизаби ==
ГӀемерисел мацӀазда, жидеца кириллица хӀалтӀизабулел, — авар, булгар, украин, белорусс, гIурус, русин, серб, македон ва черногор мацӀал гӀадал, — кириллияб А хӀарпалъ бихьизабула рагьараб гьаракь {{IPA|/a/}}. Ингуш ва чачан мацӀазда бихьизабула гъоркьияб борхиялъул нахъисеб кьералъул лабиаллъичӀеб рагьараб {{IPA|/ɑ/}} ва гьоркьохъеб борхиялъул гьоркьохъеб кьералул рагьараб {{IPA|/ə/}}. Тувин мацӀалда гьеб хӀарп хъван букӀине бегьула диграф гӀадинги.<ref>{{cite web|url=http://www.omniglot.com/writing/tuvan.php|title=Tuvan language, alphabet and pronunciation|work=omniglot.com|access-date=14 June 2016}}</ref><ref>{{cite book|last1=Campbell|first1=George L.|url=https://books.google.com/books?id=jWwqAAAAQBAJ|title=Compendium of the World's Languages|last2=King|first2=Gareth|date=24 July 2013|publisher=Routledge|isbn=9781136258459|access-date=14 June 2016|via=Google Books}}</ref> {{anchor|Code positions}}

=== Авар мацӀалда ===
[[Авар мацӀ|Авар мацӀалда]] киса-кибего хӀалтӀизабула [[гъоркьияб борхиялъул гьоркьохъеб кьералъул лабиаллъичӀеб рагьараб]] {{IPA|/ä/}} гьаракь бихьизабизе, мисалалъе: ''анцӀго'', ''гӀадан'', ''вац''. РагӀул байбихьуда гьеб гьаракь дандчӀваларо, гьелда цебе букӀуна гьамза, амма гьеб бихьизабуларо, гьединлъидал киса-кибего рагӀабазул байбихьуда хъвала ''А'' хӀарп. Гьелдаса байбихьулеб бищун къокъаб рагӀи буго авар мацӀалда ''ине'' фигӀлуялъул тӀалабияб буссинаби: ''а''.

=== ГӀурус мацӀалда ===
[[ГӀурус мацӀ|ГӀурус адабияталъулаб мацӀалда]] А хӀарп, рагӀулӀ бугеб позициялда рекъон, цӀалула батӀи-батӀиял къагӀидабазда:

* кьабизабиялъукь (рук'''а́''' ‘''квер''’) — [а] гьаракь гӀадин;
* кьабизабиялда цебесеб гьижаялъулӀ (п'''а'''ро́м) — [{{IPA|ʌ}}] гӀадин; гьединго -ао-, -оа- ва ц. хӀарпазул дандраязда: б'''ао'''ба́б, к'''оа'''гуля́нт;
* цогидал кьабизабиялъукь гьечӀел позициязда (кьабизабиялда хадуб ва кьабизабиялде щвелалде цоялдаса цӀикӀкӀун гьизаялъе цебе) — [{{IPA|ə}}] гӀадин
* цоц-о кьабиязабул гуреб позициялда — [{{IPA|ɪ}}] гӀадин: ч'''а'''сы́ '''сагӀат''<nowiki/>', к сож'''а'''ле́нию ‘''талихӀъиналъе’''.
* Кьабизабиялъукь гьечӀел гьижабазда А цӀалула О хӀарпго гӀадин: «пора́» [п{{IPA|ʌ}}ра́] 'ригь', «росла́» [р{{IPA|ʌ}}сла́] 'гӀолеб букӀана'.

ГӀурус рагӀаби А хӀарпалдаса байбихьулел, аслияб къагӀидаялъ руго цогида мацӀаздаса рачӀарал, цо-цо гьоркьоберехал яги гьаркьахъе абулел рагӀаби ва "а" рагӀи хутӀизегӀан.

==Хурхарал хӀарпал ва цогидал релълъарал ишараби==
*A a : [[A|латин A хӀарп]]
*Α α : [[Α (грек)|грек Α хӀарп]]
*Ă ă : [[Ă|латин A хӀарп бревисгун]]
*Â â : [[Â|латин A хӀарп циркумфлексгун]]
*Ā ā : [[Ā|латин A хӀарп макронгун]]
* Æ æ  [[Æ|исланд Æ хӀарп]]

==Кодал==
{{Listen|filename=Cyrillic-A.ogg|title=А (Cyrillic)|description=Pronunciation of name of Cyrillic 'А' |format=[[Ogg]]}}
{{charmap
|0410|name1=CYRILLIC CAPITAL LETTER A
|0430|name2=CYRILLIC SMALL LETTER A
|map1=[[KOI8-R]] and [[KOI8-U]] |map1char1=E1 |map1char2=C1
|map2=[[Code page 855|CP 855]] |map2char1=A1 |map2char2=A0
|map3=[[Windows-1251]] |map3char1=C0 |map3char2=E0
|map4=[[ISO-8859-5]] |map4char1=B0 |map4char2=D0
|map5=[[MacCyrillic encoding|Mac Cyrillic]] |map5char1=80 |map5char2=E0
}}

==Ралагье гьединго==
*[[Юникодалда кириллиял ишараби]]

==Баянкьелал==
{{Reflist}}

== Адабият ==
* {{БРЭ|статья=А|id=659943}}
* {{БСЭ3|А|1}}
* {{книга|автор=[[Карский, Евфимий Фёдорович|Карский Е. Ф.]]|заглавие=Славянская кирилловская палеография|ответственный=Отв. ред. акад. [[Борковский, Виктор Иванович|В. И. Борковский]]|издание=2-е изд., [[факсимиле|факсимильное]]|место={{Л.}}, {{М.}} (факс.)|издательство=Из-во АН СССР; из-во «Наука» (факс.)|год=1928, 1979 (факс.)|страницы=181—182|страниц=494|тираж=2700|ref=Карский}}

==КъватӀисел регӀелал==
* [https://probukvy.ru/alfavit/pro-a А хӀарпалъул хӀакъалъулӀ]

{{Кириллица}}
{{Authority control}}

[[Категория:Рагьарал хӀарпал]]
[[Категория:Кириллицаялъул хӀарпал]]
[[Категория:Авар алипба]]
[[Категория:Украин алипба]]
[[Категория:Македон алипба]]
[[Категория:Булгъар алипба]]
[[Категория:Басрияб славян алипба]]
[[Категория:ГӀурус алипба]]
[[Категория:Белорус алипба]]
[[Категория:Чуваш алипба]]
[[Категория:А хӀарпалдаса лӀугьарал| ]]
[[Категория:Вуковица]]